اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه حقوق بشر اسلامی ، تضادها و اشتراکات

5ستاره {به ما امتیاز دهید}

به نام خدا

دانشگاه مفید

عنوان مقاله :

اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه حقوق بشر اسلامی ، تضادها و اشتراکات

استاد ارجمند :

دکتر ناصر قربا نیا

دانشجو :

علی باقری- حقوق بین الملل 88

? چکیده  :

طرح مفهوم حقوق بشر در قرن های اخیر و ضرورت توجه به حقوقی که انسان به سبب انسان بودن از آن بهره مند است ، ذهن انسان ها را به سوی مدون نمودن اصول و چارچوب های کلی آن متمایل ساخته تا در پرتو آنها حقوق و آزادی های بشر تضمین شود ، در همین راستا دو اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه حقوق بشر اسلامی به ترتیب در سال 1948 و 1990 میلادی شکل گرفت و هر کدام به شیوه خود در پی تحقق حقوق و آزادی های بشر هستند .

با این توصیف ، نگارنده در نوشتار حاضر در پی پاسخ به این پرسش اصلی است که اشتراکات و افتراقات اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه حقوق بشر اسلامی در چیست ؟

برای پاسخ دقیق به این سؤال ، مقاله حاضر در یک مقدمه و دو گفتار به رشته تحریر در آمده است . در گفتار اول تحت عنوان « بررسی اجمالی اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه حقوق بشر اسلامی » ، این دو اعلامیه به طور مختصر مورد بررسی قرار گرفته شده است .

در گفتار دوم تحت عنوان « مقایسه اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه حقوق بشراسلامی » نقاط افتراق و اشتراک دو اعلامیه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته شده است و     این نتیجه حاصل شده که این دو اعلامیه در کل دارای شباهت های بسیاری بوده و نقاط افتراق کمی را دارا می باشند .

? مقدمه  :

اعلامیه جهانی حقوق بشر در دسامبر سال 1948 در سی ماده به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسید . تصویب این اعلامیه با واکنش های متفاوتی در جهان روبرو شد و از جمله بسیاری از کشورهای اسلامی بعضی از مفاد آن را مغایر با اصول اساسی اسلام دانسته و به انتقاد از این مفاد مورد اختلاف پرداختند .

بسیاری از دانشمندان و عالمان اسلامی با توجه به پشتوانه های عظیم و قوی حقوق بشر در دین مبین اسلام پیشنهاد دادند که اعلامیه ایی با توجه به اصول اسلام تهیه و به تصویب کشورهای عضو کنفرانس اسلامی برسد و سرانجام این اعلامیه در اجلاس وزرای خارجه کشورهای عضو کنفرانس اسلامی در سال 1990 در بیست و پنج ماده به تصویب رسید .

به نظر می رسد اعلامیه حقوق بشر اسلامی ( اعلامیه قاهره ) در واقع پاسخی دینی به اعلامیه جهانی حقوق بشر می باشد . با این مقدمه در این نوشتار کتابخانه ایی در پی پاسخ به این سؤال هستیم که : چه تفاوت ها و چه شباهت هایی بین اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه حقوق بشر اسلامی وجود دارد ؟

در یک نگاه کلی ، اعلامیه قاهره در شرایطی مشابه اعلامیه جهانی حقوق بشر تدوین شده و همانند اعلامیه جهانی بر شرافت و کرامت ذاتی انسان تأکید و حقوق بنیادین وی را به رسمیت می شناسد . علاوه بر این این اعلامیه همانند اعلامیه جهانی بر امور قابل توجهی چون حق حیات ، حق آزادی ، حق امنیت و سایر حقوق طبیعی انسان ها تأکید می کند ، ولی اعلامیه حقوق بشر اسلامی از بعضی جهات با اعلامیه جهانی دارای اختلافاتی می باشد که از مهمترین موارد اختلافی مواد 1 و 2 و 18 اعلامیه جهانی می باشد که در این نوشتار به طور مبسوطی شرح داده شده است . با عنایت به این موارد ، به نظر می رسد که تفاوت قابل توجهی میان معیارهای این دو اعلامیه وجود نداشته و این دو اعلامیه هر دو در پی احقاق حقوق انسان ها بوده و می توان گفت که مکمل هم هستند در احقاقا حقوق انسان ها نه جایگزینی برای هم .

برای درک بهتر این موضوع ، ابتدا لازم است مفاهیم به کار رفته در این مقاله مورد تعریف قرار گیرند :

1 )  حقوق بشر  :

حقوق بشر از جمله مفاهیمی است که تعاریف متعددی از آن ارائه شده است .
حقوق بشر به فرانسه Droits Lhomme و به انگلیسی Human Rights و به عربی حقوق الانسان نامیده می شود . دکتر محمدعلی موحد حقوق بشر را این گونه تعریف نموده است : « حقوق بشر یعنی آن که جان و مال آدمی آزاد باشد و او بتواند به زبان قلم با دیگران سخن بگوید ، حقوق بشر یعنی آن که نتوان کسی را بدون حضور یک هیئت منصفه متشکل از افراد مستقل به مجازات محکوم کرد ، یعمی آن که محکومیت کیفری بر حسب مقررات قانونی صورت گیرد ، یعنی این که انسان بتواند با آرامش خاطر به هر دین که خود برمی گزیند ، متدین گردد »1 .

2 )  تعریف حقوق بشر از دیدگاه دین  :

« حقوق بشر ، حقوق بنیادین و پایه ایی است که هر انسان از آن جهت که انسان است ، فارغ از رنگ ، نژاد ، زبان ، ملیت ، جغرافیا و اوضاع و احوال متغیر اجتماعی یا میزان قابلیت و صلاحیت ممتاز و فردی و هر عنوان عارضی دیگر بر او ، از خداوند دریافت کرده است »2 .

بنابراین از تعریف فوق دریافت های ذیل حاصل می شود  :

الف )  حقوق بشر حقوق جهانی است زیرا این حقوق ، حق طبیعی و مسلم هر عضو خانواده
بشری است و هر فرد بشر ، در هر کجا با هر نژاد ، زبان ، جنس یا دین که باشد ، از
این حقوق بهره مند است و لازم نیست انسان این حقوق را کسب کند .

ب )  حقوق بشر هدیه الهی است و هیچ مقام بشری این حق را اعطا نمی کند و حقوق بشـر

در این معنا ذاتی می باشد .

ج )  حقوق بشر ، بخشی از حقوق است که هر انسان از آن جهت که انسان است آن ها را دارا
می شود ، در برابر بساری از حقوق که مبنای حکت الهی به انسان ها نه از آن جهت کــه

اسنان هستند ، بلکه جهات حکیمانه دیگری اعطا می شود3 .

البته باید پذیرفت که این تعریف همچون سایر تعاریف هرگز نمی تواند ابعاد مختلف حقوق بشر را بیان کند ، اما به هر حال تا حدودی می تواند بیان گر مبانی و پیش فرض هایی باشند که در فرهنگ ها و جهان بینی ها برای حقوق بشر تعیین می شود .

حال پس از بیان تعاریف به کار رفته در مقاله به بررسی دو گفتار این نوشتار می پردازیم  .

? گفتار اول ـ بررسی اجمالی اعلامیه4 جهانی حقوق بشر و اعلامیه حقوق بشر5 اسلامی  :

بند اول ـ  اعلامیه حقوق جهانی بشر  :

الف ) تدوین اعلامیه جهانی حقوق بشر  :

با سپری شدن ناملایمات و جنایات عظیم جنگ اول و دوم جهانی و خطرهای جدی نقض حقوق بشر در قرن بیست ، جامعه جهانی درصدد تدوین متنی معین که بر تمامی جهان لازم الرعایه باشد ، برآمدند . در همین جهت کمیسیون حقوق بشر در ژوئیه سال 1947 میلادی اولین جلسه خود را جهت آماده سازی لایحه بین المللی حقوق بشر تشکیل داد و با وسواس تمام پیش نویس آن را تهیه نمود ، پنجاه و هشت ملت عضو در مجموع 1400 بار بر روی هر کلمه و عبارت آن رأی دادند ، تا این که در دسامبر 1948 میلادی در یک مقدمه و 30 ماده به اتفاق آراء به تصویب نمودند . پذیرش این اعلامیه با چنین اکثریتی و بدون هیچ مخالفت صریحی  ، دستاورد قابل توجهی بوده و نویدبخش رویاهای قشنگی در مورد حقوق بشر بود . پس از تصویب این اعلامیه ، کمیسیون حقوق بشر در صدد تبدیل اصول و قواعد کلی آن به معاهدات الزام آور بر می آید و دو میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی7 و میثاق بین المللی حقوق اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی8 از بطن اعلامیه خارج می شود .

ب )  محتوای اعلامیه جهانی حقوق بشر  :

این اعلامیه شامل یک مقدمه و سی ماده می باشد . مقدمه اعلامیه مبین اندیشه های زیربنایی است که الهام بخش نویسندگان اعلامیه در تدوین مواد بعدی بوده است مانند : وحدت خانواده بشری ، کرامت و ارزش شخص انسان ، پیامدهای شدید تجاوز به حقوق بشر و … .

در ماده یک اعلامیه سه اصل کلی که زیر بنای حقوق بشر می باشد مطرح شده است که عبارتند از : آزادی ، برابری و برادری .

در ماده دو اعلامیه نیز بر اصل عدم تبعیض تأکید دارد ، آنجا که تصریح می کند :

« هرکسی می تواند از حقوق و آزادی های مندرج در اعلامیه بدون هیچ تفاوتی از لحاظ نژاد ، جنس ، زبان ، مذهب ، عقیده سیاسی ، یا هر عقیده دیگر و همچنین ملیت ، وضع اجتماعی ، ثروت ، ولادت یا هر موقعیت دیگر ، از تمام حقوق و کلیه آزادی هایی که در اعلامیه حاضر ذکر شده است ، بهره مند گردد » .

بقیه مواد اعلامیه به چهار دسته قابل تقسیم است :

*  دسته اول ( مواد 3 تا 11 ) حقوق و آزادی های شخصی :

این حقوق در اعلامیه های قبلی و قوانین اساسی بیشتر کشورها مندرج است . مانند : حق حیات ( ماده 3 ) که نه تنها شامل حمایت از افراد در برابر هرگونه تجاوز به زندگی و تمامیت جسمی اوست بلکه حمایت از انسان در برابر خطراتی که جسم و جان او را تهدید می کند ، را نیز دربرمی گیرد . حق آزادی که نه تنها آزادی جسمی و ایمنی دربرابر بازداشت ها و تبعیدهای غیرقانونی و منع بردگی و خرید و فروش اسنان ها را در برمی گیرد ، بلکه آزادی حقوقی انسان و تعیین حق دفاع دربرابر دادگاه ها ، حق مراجعه به دادگاه در مقابل خودسری ها و
سوء استفاده ها و قانون شکنی ها را نیز شامل می شود9 .

*  دسته دوم ( مواد 12 تا 17 )  :

این مواد مربوط به حقوق بنیادی فرد در رابطه با خانواده ، سرزمین و اشیاء جهان می باشد . مرد و زن به طور مساوی حق دارند با ااده آزاد خود ازدواج کنند ، خانواده تشکیل دهند ، اقامتگاهی داشته باشند و از یک زندگی خصوصی که دور از مزاحمت های دیگران باشد ، متمتع گردند . خانواده عنصر طبیعی و بنیادی جامعه است و حق دارد از حمایت جامعه برخوردار گردد . هر انسانی شایسته است که تابعیتی داشته باشد ، آزادانه در محلی مسکن انتخاب نماید ، کشور خود را ترک کند و به کشور دیگری پناهنده شود . انسان حق دارد به طور فردی یا جمعی سلطه خود را بر اشیاء جهان اعمال کند و از هیچ کس نمی توان بدون مجوز قانونی سلب مالکیت شود10 .

*  دسته سوم ( مواد 18 تا 21 )  :

شامل آزادی های عمومی و حقوق سیاسی بنیادی است . در این دسته آزادی اندیشه ، عقیده ، مذهب و بیان و نیز آزادی تشکیل اجتماعات و همچنین حق هر کسی به مشارکت در اداره امور عمومی کشور خود از طریق شرکت در انتخابات و حق اشتغال به مشاغل عمومی اعلام شده است .

*  دسته چهارم ( مواد 22 تا 27 )  :

این دسته مربوط به حقوق اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی بوده و در اعلامیه های قبل از اعلامیه جهانی سابقه نداشته است . ماده 22 بیان می کند که هرکسی حق دارد از حقوق اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی که برای کرامت شخصیت او ضروری است برخوردار گردد ، مواد 23 تا 27 به پاره ایی از حقوق انسان مثل حق شغل ، حق انتخاب آزاد شغل ، آزادی اتحادیه ، حق برخورداری از تأمین اجتماعی ، دفاع از سلامت ، حقوق مادران و کودکان ، حق تفریحات ، حق تعلیم و تربیت و حق حمایت از نوآوری های ادبی و هنری اشاره می کند11 .

گذشته از این چهاردسته نگارندگان اعلامیه جهانی حقوق بشر در مواد 28 تا 30 اصولی را ذکرکرده اند که ارتباط میان فرد و جامعه را نشان می دهد ، این مواد ضرورت وجود یک نظام اجتماعی و بین المللی را که حقوق و آزادی فردی بتواند در آن اثر کامل خود را به بار آورد ، اعلام کرده اند ، همچنین در این مواد انتهایی حدود حقوق و آزادی های فردی را که انسان نمی تواند از آن فراتر رود مشخص نموده اند .

با این توضیح آخر در می یابیم که اعلامیه جهانی به بیان حقوق و آزادی های فردی بسنده
نمی کند ، بلکه به محدودیت های آن حقوق و آزادی ها و تکالیف فرد قبال همنوعان خویش نیز اشاره می کند .

به طور کلی صدور این اعلامیه به عنوان یک بیانیه مربوط به طرح هدف ها و اصول ، گام بزرگی به جلو بود . اعلامیه مزبور در قالب قطع نامه مصوب مجمع عمومی صادر شده است ، بنابراین در نگاه اول از نظر حقوقی جنبه توصیه ایی دارد و نمی تواند الزام حقوقی بوجود آورد ، گرچه یک اعلامیه قدرت الزام آور یک معاهده ندارد ، اما اعلامیه جهانی حقوق بشر مورد قبول اکثر قریب به اتفاق دولت ها قرار گرفته است ، این سند مبنای چند معاهده بین المللی
( میثاقین ) در مورد حقوق بشر قرار گرفته و الهام بخش بسیاری از دولت ها بوده و بر تنظیم قطع نامه های بعدی تأثیر داشته است و امروز اکثر موارد مندرج در آن یا تشکیل قواعد غربی یافته و یا بعضاً به صورت قاعده آمره در آمده است12 .

ج )  ویژگی های حقوق مندرج در اعلامیه جهانی حقوق بشر  :

این حقوق دارای دو ویژگی عمده و اصلی هستند که عبارتند از :

1 ـ  قواعد حقوق بشر از نوع قواعد آمره13 هستند ، ماده 53 کنوانسیون دین مصوب 1969
میلادی آمره بودن را تعریف نموده است14 .

2 ـ  قواعد حقوق بشر از نوع قواعد عام الشمول هستند ، عام الشمول بودن قواعد حقوقی این
است که هر دولتی در حفظ حقوق بشر ، منفعت حقوقی دارد ، ناگزیر تمامی دولت ها در
قبال رعایت حقوق بشر در مقابل جامعه جهانی تعهد عام الشمول دارند و این تعهد میان
کلیه دولت ها در قبال حقوق بشر ، تضمینی برای حمایت جهانی و مؤثر حقوق بشر
است15 .

د )  موقعیت اصول حقوقی مندرج در اعلامیه جهانی حقوق بشر در اسلام  :

اصول عمده ایی که اعلامیه جهانی حقوق بشر و دیگر اسناد بین المللی برمی شمارند
عبارتند از :

1 ـ  کرامت انسان : کرامتی که اعلامیه جهانی حقوق بشر از آن یاد می کند ، کرامت مادی و
دنیوی است . زیرا بشر را با اشیاء و دنیای اطرافش مقایسه کرده ، تفوق و برتری او را
کرامت و شرافت نامیده است . اسلام آدمی را با اشیاء اطرافش و یا حتی با فرشتگان
مقایسه نمی کند ، بلکه او را به خداند نسبت می دهد و انسان را وظیفه خداوند بر روی
زمین می داند ، اسلام نمی گوید که بشر باید مسلمان ، مسیحی ، یهودی و … باشد تا
کرامت را کسب کند ، مذهب و اعتقاد به خدا ، ارزش و کرامت اکتسابی است ، مانند علم
و دانش و تمام مهرورزی های قرآن کریم به بشر ، به خاطر بشربودن و انسان بودن است.16

2 ـ  آزادی  : اعلامیه جهانی حقوق بشر از این کلمه فراوان نام می برد ، ولی تعریفی از آن
ارائه نمی دهد ، با این حال به نظر می رسد منظور اعلامیه جهانی از این لفظ ، آزادی در
نیازهای روانی و جسمانی اوست . گرچه این نوع آزادی برای انسان ضروری است ولی
برای کمال معنوی و کمال روحی انسان و ارتقاء او از سطح مشترک حیوانات تـأثــیــری

ندارد و از طرفی برای همین نوع آزادی حدی تعیین نگردیده است . اسلام آزادی را در رها شدن از بندگی و اطاعت از غیرخدا می داند ، نه حق انتخاب در
همه چیز و یا اجرای اراده در هر مورد .

3 ـ  برابری و مساوی : اعلامیه ی جهانی حقوق بشر ، بر تساوی ذاتی انسان ها پای می فشارد و
بر همین اساس ، تساوی در حقوق و تکالیف را هم دارا می شوند . اسلام بر تساوی و
برابری ذاتی صحه می گذارد و در قرآن بیان می کند که ما آدمیان را از یک زن و مرد
آفریدیم که تساوی در نسب و ذات را بیان می کند . اسلام در حقوق و تکالیف
تفاوت هایی میان زن و مرد قایل شده که این بر اساس ویژگی های آفرینش آنها می باشد .
همچنین اسلام بر مساوی بودن انسان ها در مقابل خداوند و قانون تأکید فراوانی
می نماید. در همین خصوص از پیامبر اکرم روایت شده است که فرموده اند: « امت های
قبل از شما هلاک شدند، زیرا که اگر فردی قدرتمند و بزرگ ، جرمی مرتکب می شد ،
مورد تعقیب قرار می گرفت و اگر فردی عادی مرتکب جرمی می شد، مسئولیت کیفری
داشت »17 .

بند دوم ـ اعلامیه حقوق بشر اسلامی18 :

الف )  تدوین اعلامیه حقوق بشر اسلامی :

تدوین اعلامیه جهانی حقوق بشر با رد موضع گیری دولت های اسلامی و اندیشمندان اسلامی مواجه شد . اعلامیه در مواردی با احکام اسلامی کاملاً مغایر بود ، مانند حق آزادی مذهب و حق تغییر آن ، مسلمانان تنها اسلام را دین حق می دانند وارتداد را گناهی بزرگ و درخور مجازات عظیمی می دانند ، با این حال پس از مدتی تحت فشار جامع جهانی و تبلیغات وسیع جهانی به نفع حقوق بشر و مقبول افتادن اعلامیه مذکور در سطح دنیا ، برخی از متفکران جهان اسلام با پذیرش اصول اعلام شده در اعلامیه جهانی درصدد تطبیق آنها با موازین اسلامی برآمدند و کوشیدند ، ثابت نمایند که این اصول و حقوق به نحو کاملتر و بهتری در اسلام وجود دارد و بعد ها با الگوگیری از اعلامیه حقوق بشر بر آن شدند اصول و قواعد حقوق بشر را از متون اسلامی در آورده و آن را به صورت متنی مدون به جامعه جهانی ارائه دهند ، در این راستا از سوی سازمان کنفرانس اسلامی سه اعلامیه در رابطه با حقوق بشر منتشر شده است :

1 ـ  طرح اعلامیه حقوق و تکالیف اساسی انسان در اسلام ، در سال 1979میلادی در مکه
مکرمه در عربستان .

2 ـ  طرح سندی در رابطه با حقوق بشر در اسلام در سال 1988 میلادی در شهر طائف در
عربستان .

3 ـ  اعلامیه حقوق بشر اسلامی که در سال 1990 میلادی در شهر قاهره به تصویب رسید19 .

این اعلامیه در اجلاسی که در 21 ژوئیه تا 5 اوت 1990 میلادی مطابق با 9 تا 14 محرم سال 1411 هجری قمری و 10تا 15 مرداد ماه 1369 در قاهره و طی قطع نامه شماره P19/49 درنوزدهمین اجلاس وزرای خارجه کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی به تصویب رسید20 .

سازمان کنفرانس اسلامی این سند را صرفاً به عنوان یک اعلامیه که بیان تلقی مشترک از حقوق بشر اسلامی است و نه یک کنواکسیون یا معاهده ای الزام آور تصویب می نماید و به نظر می رسد که این اعلامیه به حالت فعلیت نرسیده و بعد از گذشت 20 سال از زمان تصویب آن هنوز در مراحل ابتدائی اجرا می باشد .

ب )  محتوای اعلامیه حقوق بشر اسلامی  :

اعلامیه فوق شامل یک مقدمه و 25 ماده می باشد ، مقدمه با این عبارت شروع می شود :

« دولت های عضو سازمان کنفرانس اسلامی ، ضمن تأکید بر نقش تمدنی و تاریخی امت اسلامی که خداوند آن را بهترین امت برگزید … » بعد ازآن مواد 25 گانه را ارائه می دهد » .

محتوای این اعلامیه همانند محتوای اعلامیه جهانی آزادی سیاسی و اجتماعی و بسیاری از آزادی های دیگر را از حقوق انسان ها می داند و دولت و اجتماع را در فراهم نمودن محیط زندگی برای برخورداری از این حقوق مسئول می داند ، با این حال محتوای اعلامیه آزادی را که در تضاد با حقوق و تکالیف جامعه و فرد باشد را ممنوع نموده است21 .

در کل محتوای این اعلامیه همانند اعلامیه  جهانی صرفاً یک بیانیه مشترک از حقوق بشر اسلامی است و نه کنواکسیون یا معاهده ای الزام آور. محتوای این اعلامیه هنگام بررسی در سازمان کنفرانس اسلامی مورد حذفیات و برخی تغییرات دیگر گرفت و آن را تا حدودی به اعلامیه جهانی نزدیک نمود ولی نکته قابل تامل این است که محتوای اعلامیه هنوز از حد اعلامیه صرف خارج نشده است .

ج )  ویژگی های کلی اعلامیه حقوق بشر اسلامی  :

اعلامیه حقوق بشر اسلامی همانند اعلامیه جهانی حقوق بشر ، بر شرافت و کرامت ذاتی انسان تکیه کرده و برخی حقوق لازم الرعایه را احصاء نموده است که باید آن ها را به رسمیت شناخت و در مقام اعمال و اجرای آن ها برآمد . برخی از اصولی که به اعنوان حقوق را
آزادیجهای اساسی در اعلامیه جهانی حقوق بشر آمده در این اعلامیه نیز آمده است . برخی از حقوق هم که در اعلامیه جهانی حقوق بشر نیامده ، در اعلامیه اسلامی مورد توجه و تصریح قرار گرفته است مثل ممنوعیت استعمارگری و حق مبارزه با آن یا حق مقابله با تجاوز به حیات انسان و نیز حق زندگی در محیط پاک و دور از مفاسد اخلاقی و داشتن امنیت دینی علاوه بر امنیت های مربوط به جان و خانواده و ناموس و نیز اشاره به لزوم حفظ حرمت انسان حتی پس از حیات او و محترم شمردن جنازه او22 .

د )  ابداعات و نوآوری های اعلامیه حقوق بشر اسلامی  :

یکی از ارزشمندترین خصایص اعلامیه حقوق بشر اسلامی توجه به نکاتی است که در اعلامیه جهانی بدان توجه نشده است . این اعلامیه با حمایت از حقوقی که بی تردید در زمره حقوق مسلم بشر قرار دارند ولی در اعلامیه جهانی مورد غفلت واقع شده اند ، جایگاه خود را به عنوان اعلامیه ایی با مضامین بدیع در مقابل جهانیان به اثبات رساند و ارزش و اهمیت حقوق بشر در دین اسلام را نمایان ساخت . اعلامیه مذکور با ممنوع شناختن استعمار و استعمارگری23 حق مبارزه با این موضوع را برای همه افراد بشر قایل شده است و به صراحت انواع گوناگون استعمار را به عنوان بدترین نوع بردگی تحریم می کند . اعلامیه حقوق بشر ایلامی حق رهایی و تعیین سرنوشت را برای تمامی ملت هایی که از استعمار رنج می برند به رسمیت شناخته و تمام دولت ها و ملت ها را موظف به یاری رساندن به قربانیان استعمار در جهت نابودی این پدیده مخرب دانسته است . اعلامیه قاهره همچنین حق زندگی در محیط پاک و دور از مفاسد اخلاقی و لزوم حرمت انسان پس از مرگ را به گونه ای بدیع مورد اشاره و پذیرش قرار داده است24 .

همچنین این اعلامیه قدرت حکومت را به امانتی تعبیر کرده که به حاکم یا هیئت حاکمه سپرده شده است و مقتضای امانت داری این است که از آن سوء استفاده نشود و بنابراین استبداد و دیکتاتوری و هر نوع سوء استفاده از قدرت خیانت در امانت تلقی می شود و ممنوع است و طبعاً وقتی امین از دایره امانتداری خارج شد ، مشروعیت خود را از دست می دهد ، چنانچه در بند الف ماده 23 اعلامیه حقوق بشر اسلامی می گوید : « ولایت امانتی است که استبداد یا سوء استفاده از آن شدیداً ممنوع است ؛ زیرا که حقوق اساسی انسان را از این راه تضمین
می شود25 »
.

هـ )  موقعیت اعلامیه حقوق بشر اسلامی نزد جوامع غربی26 :

در کشور های غربی این اعلامیه با دید انتقادی شدیدی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و انتقاد های زیادی از آنحتی یک نگاه اتفاقی از اعلامیه قاهره ، بیانیه اسلامی حقوق بشر و سایر نوشته های حقوق بشر اسلامی بصورت کلی نشان می دهد

که طرح و برنامه های حقوق بشر اسلامی بصورت مداوم مورد استفاده قرار گرفته اند برای معیار خاص اسلامی برای کاهش حقوق و آزادی های تضمین شده به وسیله قوانین بین المللی . برای مثال ماده 22 اعلامیه قاهره بیان می کنند : « هر کسی باید داشته باشد حق بیان نظر خود را به طور آزادانه در موضوعاتی که نیستند برخلاف اصول شریعت » . این ماده اجازه می دهد که محدود شود آزادی بیانی که بطور واضح توسط اعلامیه جهانی حقوق بشر ممنوع شده است .

ماده 19 مربوط به اعلامیه جهانی حقوق بشر به سادگی بیان می کند : « هرکسی حق آزادی عقیده و بیان را دارد ، این حق شامل آزادی داشتن عقیده بدون بیم و ترس و حق درخواست ، دریافت و انتقال اطلاعات و ایده ها از طریق هرگونه رسانه و بدون در نظر گرفتن مرزها » .

اعلامیه قاهره 15 مرتبه به کلمه شریعت اشاره می کند ، عمدتاً به منظور صلاحیت پیدا کردن حقوق مختلف توسط قید و تصریحی که آنها باید اجرایی شوند در حدود شریعت .

پر واضح است از مفاد سایر اسناد حقوق بشر اسلامی که آنها قصد ندارند اصل نابرابری در حقوق نسبت به زنان تحت عنوان شریعت را مورد اعتراض قرار دهند برای مثال ، اسناد حقوق بشر اسلامی شامل بخشی تحت عنوان حقوق زنان متأهل می باشد ، هیچ رفتار و طرز عملی درمانی در مورد حقوق زنان مجرد وجود ندارد و همچنین در مورد حق ازدواج مردان ( مردان مجرد ) راه حل اجرائی وجود ندارد .

ت? گفتار دوم ـ مقایسه اعلامیه جهانی حقوق بشر با اعلامیه حقوق بشر اسلامی  :

در بحث مقایسه حقوق جهانی با حقوق آمده در اعلامیه حقوق بشر اسلامی ؛ باید توجه نمود ؛ بدون قرارگرفتن موضوع تحت تأثیر احساس ، این دو اعلامیه از جهات بسیاری شبیه هم بوده و حتی اعلامیه اسلامی به استناد متون دینی امتیازات و حقوق دیگران را هم پیش بینی نموده است ولی در عین حال این دو اعلامیه دارای تفاوت ها و تناقض هایی با هم بوده که در زیر به هر دو خواهیم پرداخت :

الف )  اشتراکات اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه اسلامی  :

دو اعلامیه از جنبه های مختلفی با هم مشابه و یکسان می باشند که به نظر نگارنده مهمترین این تشابه ها شامل موارد ذیل می شود :

1 ـ  ممنوعیت برده داری : برده داری به طور صریح در اعلامیه حقوق بشر اسلامی ممنوع
شده است ، ماده 11 بند الف می گوید : « انسان آزاد متولد می شود و هیچ کس حق ندارد
او را به بردگی بکشد یا ذلیل و مقهور خویش نماید یا از او بهره کشی نماید و بندگی جز
برای خداوند متعال وجود ندارد »
. البته ممنوعیت بردگی در ماده 4 اعلامیه جهانی حقوق
بشر هم تصریح شده است ، آنجا که بیان می کند : « احدی را نمی توان در بردگی نگاه
داشت و داد و ستد بندگان به هر شکلی که باشد ممنوع است »
. نکته جالب این است که
این موضوع در اعلامیه حقوق بشر اسلامی با تفصیل و توضیح بیشتری آمده است .

2 ـ  شناسایی حق مالکیت ادبی  : حق دیگر ، حق مالکیت ادبی یا استفاده از دستاوردهای علمی ، ادبی ، هنری و تکنولوژی است . این حق در اعلامیه اسلامی به رسمیت شناخته شده است ، آن جا که در ماده 16 مقرر می دارد : « هر انسانی حق دارد از ثمره های دستاورد علمی یا ادبی یا هنری یا تکنولوژی خود سود ببرد و حق دارد از منابع ادبی و مالی حاصله از آن حمایت نماید و … » . البته این حق در بند 2 ماده 27 اعلامیه جهانی نیز تصریح شده که :
« هرکسی حق دارد از حمایت معنوی و مادی آثار علمی ، فرهنگی یا هنری خود برخوردار
شود »
.

ب )  افتراقات و تضادهای اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه حقوق بشر اسلامی  :

با توجه به این که در مقایسه دو موضوع ، افتراقات و تضادهای آنها بیشتر خودنمایی
می کند ، در این قسمت بطور مشروح و مفصل به این موضوع خواهیم پرداخت :

1 ـ  برابری در حقوق  :

تفاوت عمده اعلامیه حقوق بشر اسلامی با اعلامیه جهانی حقوق بشر این است که اعلامیه ی جهانی نسبت به مذهب بصورت کلی اشاره می نماید ، اعلامیه جهانی به جنبه عملی و کاربردی توجه دارد و اگر در مقدمه و ماده ی اول به اصل فلسفی کرامت و حیثیت ذاتی انسان و یکسان آفریده شدن آنها اشاره می کند ، برای این است که بر مبنای آن اجرای حقوقی را بیان کند که برای همه ، بدون هیچ تبعیض اساسی اجرا شود و بهانه ایی برای قیام و شورش وجود نداشته باشد و صلح ، امنیت و نظم زندگی به خطر نیفتد ، بنابراین به تأمین زمینه های ارتقاء روحیه ی ایمانی و حفظ دین و عقیده صحیح کاری ندارد و تکالیف را هم برای انسان برنمی شمرد ، چون خواهی نخواهی انسانی که در جامعه و تحت حکومت زندگی می کند ، مشمول مقررات الزام آور حکومت است ، ولی آنچه دغدغه ی خاطر تدوین کنندگان اعلامیه جهانی بوده ، روشن نبودن و عدم رعایت حقوق انسان هاست که خود را ملزم به تبیین و تشریح آنها دانسته اند ، مقایسه بین ماده 2 اعلامیه جهانی حقوق بشر و ماده 1 حقوق بشر اسلامی ، این تفاوت دو دیدگاه را به خوبی نشان می دهد . ماده ی 2 اعلامیه جهانی می گوید :
« هر کس می تواند بدون هیچ گونه تمایز ، مخصوصاً از حیث نژاد ، رنگ ، جنس ، زبان ، مذهب ، عقیده سیاسی یا هر عقدیه دیگر و همچنین ملیت ، وضع اجتماعی ، ثروت ، ولادت یا هر موقعیت دیگر . از تمام حقوق و کلیه آزادی هایی که در اعلامیه حاضر ذکر شده بهره مند گردد … » . ولی ماده 1 اعلامیه حقوق بشر اسلامی به تساوی اصل شرافت انسانی برای همه و برابری در تکلیف و مسئولیت اشاره می کند و در واقع عدم تبعیض را در تحمل تکلیف مورد تصریح قرار داده است ، نه در برخورداری از حقوق ، بند الف ماده 1 بدین شرح است : « بشر به طور کلی ، یک خانواده می باشد که بندگی نسبت به خداوند و فرزندی نسبت به آدم آن ها را گرد آورده و همه ی مردم در اصل شرافت انسانی و تکلیف و مسئولیت برابرند ، بدون این که هیچ تبعیضی از لحاظ نژاد ، رنگ ، زبان ، جنس ، اعتقاد دینی ، وابستگی سیاسی ، وضع اجتماعی و غیره وجود داشته باشد » و بعد اضافه می کند : « ضمناً عقیده صحیح ، تنها تضمین برای رشد این شرافت از راه تکامل انسان می باشد » . یعنی با این که همه انسان ها در اصل شرافت و مخلوق بودن یکسان هستند ولی آنها که عقیده صحیح دینی را به دست می آورند بیشتر کسب شرافت می نمایند و در شرافت اکتسابی از دیگران جلو می افتند ، اعلامیه جهانی حقوق بشر به این مسئله کاری ندارد و نفی و اثباتی بر این امر نمی نماید ، ولی بر این امر اصرار دارد که بین دو انسان دارای عقیده ی متفاوت ( ولو یکی صحیح و دیگری فاسد ) باید از لحاظ حفظ حیات و حق دارا شدن  مال و شرکت در اداره امور کشور و احراز مناصب و مشاغل و غیره یکسان رفتار شود27 .

2 ـ  کرامت و حیثیت  :

کرامت و حیثیتی که در اعلامیه جهانی حقوق بشر از آن سخن می گوید ، هیچ پشتوانه منطقی و فلسفی ندارد و مشخص نکرده است که چرا انسان دارای این وضف شده است ، ولی در اعلامیه اسلامی ، اساس این کرامت را مقام جانشینی خداوند « خلیفه ا… » می داند که آفریدگار جهان به او اعطا کرده است . و دیگر این که اعلامیه اسلامی به تربیت روحی و بالابردن سطح اخلاق و معنویات و فضایل انسانی پرداخته که اعلامیه جهانی در مورد آن سکوت نموده است28 .

3 ـ  نقش مذهب  :

نقش مذهب در اعلامیه اسلامی پررنگ تر شده ، این در حالی است که اعلامیه جهانی حقوق بشر به آن توجهی ننموده است و در ماده 18 گفته است : « هرکس حق دارد که از آزادی فکر ، وجدان و مذهب بهره مند شود ، این حق متضمن آزادی تغییر مذهب یا  عقیده و همچنین متضمن آزادی اظهار عقیده و ایمان است » . این در حالی است که اعلامیه اسلامی در ماده 10 بیان می کند : « اسلام دین فطرت است و به کار گرفتن هرگونه اکراه نسبت به انسان با بهره برداری از فقر یا جهل انسان جهت تغییر این دین به دینی دیگر یا به الحاد ، جایز
نمی باشد »
. که این ماده در تعارض آشکار با اعلامیه جهانی می باشد ، زیرا اعلامیه اسلامی ، دین اسلام را اصل و پایه و اساس تمامی اصول حقوقی دین می داند .

4 ـ  منشأ قدرت حکومت  :

تفاوت دیگر در مورد حکومت و منشاأ اقتدار بین دو اعلامیه مشاهده می شود ، اعلامیه جهانی حقوق بشر در بند 3 ماده 21 صریحاً می گوید : « اساس و منشأ قدرت حکومت ، اراده مردم است ، این اراده باید به وسیله انتخاباتی ابراز گردد که از روی صداقت و به طور ادواری صورت پذیرد ، انتخابات باید عمومی و با رعایت مساوات باشد … » .

حکم این ماده بر این واقعیت نشأت می گیرد که انسان چون موجودی اجتماعی است به ناچار باید با توافق و مساعی با هم زندگی اجتماعی خود را اداره نماید و بهترین راه رسیده به این هدف شرکت افراد آن جامعه در انتخابات آزاد و انتخاب افرادی به نمایندگی از مردم می باشد . ولی اعلامیه حقوق بشر اسلامی در بند الف ماده 23 می گوید : « ولایت ( حکومت ) امانتی است که استبداد و سوء استفاده از آن شدیداً ممنوع می باشد ، زیرا که حقوق اساسی انسان از این راه تعیین می شود » . در این ماده قدرت حکومت به امانتی تعبیر شده که به حاکم واگذار شده و شایسته نیست که حاکم امانتدار نبوده و یا از آن سوء استفاده نماید .

5 ـ  حقوق خانواده  :

از دیگر تفاوت های بین دو اعلامیه ، راجع به حقوق خانواده می باشد ، بند 1 ماده 16 اعلامیه جهانی حقوق بشر می گوید : « هر زن و مرد بالغی حق دارند بدون هیچ گونه محدودیت از نظر نژاد ، ملیت یا مذهب ، با همدیگر ازدواج نموده و تشکیل خانواده دهند ، در تمام مدت زناشویی و هنگام انحلال آن ، زن و شوهر در کلیه امور مربوط به ازدواج دارای حقوق مساوی می باشند » .

ولی اعلامیه حقوق بشر اسلامی در ماده 6 خود می گوید : « الف ) در حیثیت انسانی ، زن با مرد برابر است و به همان اندازه که زن وظایفی دارد ، از حقوق خود نیز برخوردار است و دارای شخصیت مدنی و ذمه مالی مستقل و حق حفظ نام و نسب خویش را دارد . ب ) بار نفقه خانواده و مسئولیت نگهداری آن از وظایف مرد است » .

6 ـ  حق تابعیت جهانی  :

حق تابعیت جهانی در اعلامیه جهانی تصریح شده است ، آنجا که بیان می کند :
« هر کسی حق دارد که دارای تابعیت باشد و احدی را نمی توان خودسرانه از تابعیت خود یا از حق تغییر تابعیت محروم کرد »
. ولی در اعلامیه حقوق بشر اسلامی به لحاظ این که دارالاسلام کشور و وطن همه مسلمانان از هر قوم و رنگی و نژاد می باشد ، اصلاً مطلبی در این خصوص نیامده است29 .

بند سوم ـ  مواردی که در اعلامیه حقوق بشر اسلامی قید شده ولی در اعلامیه جهانی مسکوت می باشد :

الف )  حق فضل و کرامت ناشی از عمل و عقیده که در بند الف ماده 1 آمده است : « … و همه
مردم در اصل شرافت انسانی و تکلیف و مسئولیت برابرند بدون هرگونه تبعیضی از
لحاظ نژاد ، رنگ ، جنس ، اعتقاد دینی ، وابستگی سیاسی یا وضع اجتماعی و … »
.
گرچه این موضوع به صورت پراکنده و عام در بعضی از مواد اعلامیه جهانی قید شده
ولی اعلامیه اسلامی بطور وسیع به آن پرداخته است .

ب )  حرمت اقدام به کاری و یا پناه بدن به وسیله ای که باعث به فنا رفتن نوع بشری شود .
این موضوع در بند ب ماده 2 آمده است که : « زندگی موهبتی الهی و حقی است که
برای هر انسانی تعیین شده است ، و بر همه افراد و جوامع و حکومت ها واجب است که
از این حق حمایت نموده و در مقابل هر تجاوزی علیه آن ایستادگی کنند و جایز نیست
کشتن هیچ کس بدون مجوز شرعی »30
.

ج )  حق حفاظت و نگهداری از افراد بی گناه و زنان و کودکان در هنگام جنگ و نزاع و
مداوای زخمی ها و حفاظت و نگهداری از اسیران و حرمت مثله کردن کشته ها که این
موضوع در ماده 13 اعلامیه حقوق بشر اسلامی آمده است و حال آن در اعلامیه جهانی
محلی از اعراب ندارد ، گرچه این موضوع بعدها در معاهدات ژنو مورد توجه
قرار گرفت .

د )  حق جنین : در بند الف ماده 7 صریحاً به حقوق جنین اشاره می شود آن جا که بیان
می کند : « هر کودکی از زمان تولد ، حقی بر گردن والدین خویش و جامعه و دولت در
محافظت دوران طفولیت و تربیت نمودن و تأمین مالی و بهداشتی و ادبی دارد ؛ در ضمن
باید از جنین و مادر نگهداری شود و مراقبت های ویژه نسبت به آنان مبذول شود »
.

? نتیجه گیری  :

اعلامیه حقوق بشر اسلامی در واقع تلاشی از سوی جامعه اسلامی برای ابراز هویت اسلامی خود در سطح بین المللی و بیان دیدگاه ها و نظرات این دین الهی درخصوص حقوق انسان هاست . همانطور که در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفت اعلامیه حقوق بشر اسلامی در شرایطی مشابه اعلامیه جهانی حقوق بشر تهیه شده است و همانند اعلامیه جهانی بر شرافت و حیثیت و کرامت ذاتی انسان تأکید می کند .

همچنین اعلامیه حقوق بشر اسلامی همانند اعلامیه جهانی حقوق بشر بر موضوعات با اهمیتی چون حق حیات ، حق آزادی ، حق امنیت ، منع شکنجه ، منع بردگی و استبداد ، حق برخورداری از بهداشت ، آموزش و پرورش ، خدمات اجتماعی ، منع بازداشت غیرقانونی ، آزادی انتخاب شغل و اقامتگاه ، حق مالکیت معنوی ، ممنوعیت بردگی ، شناسایی حق مالکیت ادبی و … تأکید می ورزد و این امور را می توان از جمله تشابهات و اشتراکات دو اعلامیه ذکر نمود .

بنابراین این طور می توان نتیجه گیری نمود که در بیان حقوق و آزادی های بشر ، تفاوت چندانی میان معیارهای اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامی حقوق بشر اسلامی وجود ندارد .

ولی با این وجود ، تفاوت هایی هم بین این دو اعلامیه وجود دارد ، مهمترین تفاوتی که بین دو اعلامیه وجود دارد ، مربوط به نقش مذهب می شود ، اعلامیه جهانی توجه جدی به مذهب و دین ندارد و همه افراد را در پذیرش و انتخاب و تغییر عقیده آزاد می گذارد و هیچ کس را به پذیرش دین معینی یا عدم تغییر دین و عقیده ایی اجبار یا مورد اکراه قرار نمی دهد . ولی در اعلامیه حقوق بشر اسلامی مذهب اسلام نقش مهمی را برعهده دارد و حقوق و
آزادی هایی که در اعلامیه قید شده با آن  مورد سنجش قرار می گیرد ، اسلامن تغییر مذهب را نمی پذیرد و اسلام را به عنوان تنها دین عامل رستگاری معرفی می کند .

ولی با همه این اوصاف به نظر می رسد هر دو اعلامیه به دنبال تحقق یک هدف هستند و آن تضمین حقوق و آزادی های بشر می باشد و هر کدام به شیوه خود در راستای تحقق آن فعالیت می نمایند و کشورهای اسلامی باید توجه کنند که تکیه متعصبانه و انحصاری بر اجرای احکام اسلامی و بی مهری و رد اعلامیه جهانی حقوق بشر و سایر اسناد بین المللی ، باعث انزوای بین المللی ، عقب ماندگی و تهجر آنها می گردد و بهتر است این دو اعلامیه را در تضمین حقوق بشر مکمل هم بدانیم نه جایگزینی برای هم .


1 )  موحد ، محمدعلی ، در هوای حق و عدالت ، نشر کارنامه ، سال 81 ، ص 39 .

2 )  باقرزاده ، محمدرضا ، مقاله دیدگاه مقایسه ایی میان اعلامیه جهانی و اسلام . در سایت

WW . Tebyan . Net / advertisement / Rediect new . aspx ( (25/2/89

3 )  باقرزاده ، محمدرضا ، مقاله دیدگاه مقایسه ایی میان اعلامیه جهانی و اسلام .در سایت

WW . Tebyan . Net / advertisement / Rediect new . aspx ( (25/2/89

4 ) Decleration Universal Human Rights

5 ) Decleration Islamic Human Rights

7 ) The International Covenant On Civil and Political

8 ) The International Covenant On Economic Social and Culttural Right

9 )  حواجی ، احمد ، مقاله حقوق بشر در اسلام و اعلامیه جهانی حقوق بشر در سایت ( 25/2/89 )

www.daneshju.ir/Forum

10 )  حواجی ، احمد ، مقاله حقوق بشر در اسلام و اعلامیه جهانی حقوق بشر در سایت ( 25/2/89 )

www.daneshju.ir/Forum

11 )  حواجی ، احمد ، مقاله حقوق بشر در اسلام و اعلامیه جهانی حقوق بشر در سایت ( 25/2/89 )

www.daneshju.ir/Forum

12 ) گروهی از نویسندگان ، تقویت همکاری های بین المللی در زمینه حقوق بشر ، نشر گرایش ، 1382 ، ص 25 .

13 ) Jus Coges

14 )  ماده 53 کنوانسیون دین ، آمره بودن را چنین تعریف می کند : الف ـ قاعده ی الزام آور در حقوق بین الملل که از سوی جامعه جهانی و دولت ها پذیرفته شده باشد . ب ـ تخطی از آن ممکن نباشد . ج ـ تغییر نمی کند مگر با قاعده جدید حقوق بین المللی که دارای همین ویژگی ها باشد .

15 )  حسینی حنیف ، سیداحمد ، مقاله اعلامیه جهانی حقوق بشر و موقعیت آن در آموزه های دین اسلام

www.Payam.aftab.com( 25/2/89 )

16 ) حسینی حنیف ، سیداحمد ، مقاله اعلامیه جهانی حقوق بشر و موفقیت آن در آموزه های دین اسلام

www.Payam.aftab.com( 25/2/89 )

17 )  حق الانسان ، غزالی ، محمد ، ص 41 ( نقل از بخاری ) .

18 ) Decleration Islamic human rights .

19 ) حسینی حنیف ، سیداحمد ، مقاله اعلامیه جهانی حقوق بشر و موفقیت آن در آموزه های دین اسلام

www.Payam.aftab.com( 25/2/89 )

20 ) گروهی از نویسندگان ، حقوق بشر از دیدگاه اسلام ، آراء دانشمندان اسلامی ، انتشارات بین المللی هدی ،
1380 ، ص 167 .

21 ) تحقیق در نظام حقوق اسلام و جهانی بشر ، محمدتقی جعفری ، تهران ، دفتر خدمات حقوقی بین الملل ، چاپ اول ، 1370 .

22 ) گروهی از نویسندگان ، حقوق بشر از دیدگاه اسلام ، آراء دانشمندان اسلامی ، انتشارات بین المللی هدی ،
1380 ، ص 169 .

23 )  بند ب ماده 11 در این خصوص بیان می کند : « استعمار به انواع گوناگونش و به اعتبار این که بدترین
نوع بردگی است شدیداً تحریم می شود و ملت هایی که از آن رنج می کشند حق دارند از آن رهایی یافته
و سرنوشت خویش را تعیین کنند و … » .

24 ) انصاری ، سازا ، مقاله اعلامیه قاهره  نگاه اسلامی به حقوق بشر ، ضمیمه حقوق روزنامه همشهری ،
17/12/88 ، ص 13 .

25 )  گروهی از نویسندگان ، حقوق بشر از دیدگاه اسلام ، آراء دانشمندان اسلامی ، انتشارات هدی ، 1380 ،
ص 177 .

26( .astin dacey and colinccopreske.islam and human righs.availabl in www.                     (25/2/89)

27 )  گروهی از نویسندگان ، حقوق بشر از دیدگاه اسلام ، آراء دانشمندان اسلامی ، انتشارات هدی ، 1380 ،
ص 167 .

28 )  گروهی از نویسندگان ، حقوق بشر از دیدگاه اسلام ، آراء دانشمندان اسلامی ، انتشارات هدی ، 1380 ،
ص 167 .

29 )  دیاری ، کمال ، مقاله حقوق بشر اسلامی و عربی برگرفته از سایت

www.Kaml-diyari.blogfa.com(25/2/89 )

30 )  دیاری ، کمال ، مقاله حقوق بشر اسلامی و عربی برگرفته از سایت

www.Kaml-diyari.blogfa.com(25/2/89 )

1 دیدگاه روشن اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه حقوق بشر اسلامی ، تضادها و اشتراکات

دیدگاه خود را بنویسید:

آدرس ایمیل شما نمایش داده نخواهد شد.

این سایت از اکیسمت برای کاهش هرزنامه استفاده می کند. بیاموزید که چگونه اطلاعات دیدگاه های شما پردازش می‌شوند.

برای مشاوره تلفنی اینجا کلیک کنید پاسخگویی 16 الی 21