اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه حقوق بشر اسلامی ، تضادها و اشتراکات

به نام خدا

دانشگاه مفید

عنوان مقاله :

اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه حقوق بشر اسلامی ، تضادها و اشتراکات

استاد ارجمند :

دکتر ناصر قربا نیا

دانشجو :

علی باقری- حقوق بین الملل 88

? چکیده  :

طرح مفهوم حقوق بشر در قرن های اخیر و ضرورت توجه به حقوقی که انسان به سبب انسان بودن از آن بهره مند است ، ذهن انسان ها را به سوی مدون نمودن اصول و چارچوب های کلی آن متمایل ساخته تا در پرتو آنها حقوق و آزادی های بشر تضمین شود ، در همین راستا دو اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه حقوق بشر اسلامی به ترتیب در سال 1948 و 1990 میلادی شکل گرفت و هر کدام به شیوه خود در پی تحقق حقوق و آزادی های بشر هستند .

با این توصیف ، نگارنده در نوشتار حاضر در پی پاسخ به این پرسش اصلی است که اشتراکات و افتراقات اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه حقوق بشر اسلامی در چیست ؟

برای پاسخ دقیق به این سؤال ، مقاله حاضر در یک مقدمه و دو گفتار به رشته تحریر در آمده است . در گفتار اول تحت عنوان « بررسی اجمالی اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه حقوق بشر اسلامی » ، این دو اعلامیه به طور مختصر مورد بررسی قرار گرفته شده است .

در گفتار دوم تحت عنوان « مقایسه اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه حقوق بشراسلامی » نقاط افتراق و اشتراک دو اعلامیه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته شده است و     این نتیجه حاصل شده که این دو اعلامیه در کل دارای شباهت های بسیاری بوده و نقاط افتراق کمی را دارا می باشند .

? مقدمه  :

اعلامیه جهانی حقوق بشر در دسامبر سال 1948 در سی ماده به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسید . تصویب این اعلامیه با واکنش های متفاوتی در جهان روبرو شد و از جمله بسیاری از کشورهای اسلامی بعضی از مفاد آن را مغایر با اصول اساسی اسلام دانسته و به انتقاد از این مفاد مورد اختلاف پرداختند .

بسیاری از دانشمندان و عالمان اسلامی با توجه به پشتوانه های عظیم و قوی حقوق بشر در دین مبین اسلام پیشنهاد دادند که اعلامیه ایی با توجه به اصول اسلام تهیه و به تصویب کشورهای عضو کنفرانس اسلامی برسد و سرانجام این اعلامیه در اجلاس وزرای خارجه کشورهای عضو کنفرانس اسلامی در سال 1990 در بیست و پنج ماده به تصویب رسید .

به نظر می رسد اعلامیه حقوق بشر اسلامی ( اعلامیه قاهره ) در واقع پاسخی دینی به اعلامیه جهانی حقوق بشر می باشد . با این مقدمه در این نوشتار کتابخانه ایی در پی پاسخ به این سؤال هستیم که : چه تفاوت ها و چه شباهت هایی بین اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه حقوق بشر اسلامی وجود دارد ؟

در یک نگاه کلی ، اعلامیه قاهره در شرایطی مشابه اعلامیه جهانی حقوق بشر تدوین شده و همانند اعلامیه جهانی بر شرافت و کرامت ذاتی انسان تأکید و حقوق بنیادین وی را به رسمیت می شناسد . علاوه بر این این اعلامیه همانند اعلامیه جهانی بر امور قابل توجهی چون حق حیات ، حق آزادی ، حق امنیت و سایر حقوق طبیعی انسان ها تأکید می کند ، ولی اعلامیه حقوق بشر اسلامی از بعضی جهات با اعلامیه جهانی دارای اختلافاتی می باشد که از مهمترین موارد اختلافی مواد 1 و 2 و 18 اعلامیه جهانی می باشد که در این نوشتار به طور مبسوطی شرح داده شده است . با عنایت به این موارد ، به نظر می رسد که تفاوت قابل توجهی میان معیارهای این دو اعلامیه وجود نداشته و این دو اعلامیه هر دو در پی احقاق حقوق انسان ها بوده و می توان گفت که مکمل هم هستند در احقاقا حقوق انسان ها نه جایگزینی برای هم .

برای درک بهتر این موضوع ، ابتدا لازم است مفاهیم به کار رفته در این مقاله مورد تعریف قرار گیرند :

1 )  حقوق بشر  :

حقوق بشر از جمله مفاهیمی است که تعاریف متعددی از آن ارائه شده است .
حقوق بشر به فرانسه Droits Lhomme و به انگلیسی Human Rights و به عربی حقوق الانسان نامیده می شود . دکتر محمدعلی موحد حقوق بشر را این گونه تعریف نموده است : « حقوق بشر یعنی آن که جان و مال آدمی آزاد باشد و او بتواند به زبان قلم با دیگران سخن بگوید ، حقوق بشر یعنی آن که نتوان کسی را بدون حضور یک هیئت منصفه متشکل از افراد مستقل به مجازات محکوم کرد ، یعمی آن که محکومیت کیفری بر حسب مقررات قانونی صورت گیرد ، یعنی این که انسان بتواند با آرامش خاطر به هر دین که خود برمی گزیند ، متدین گردد »1 .

2 )  تعریف حقوق بشر از دیدگاه دین  :

« حقوق بشر ، حقوق بنیادین و پایه ایی است که هر انسان از آن جهت که انسان است ، فارغ از رنگ ، نژاد ، زبان ، ملیت ، جغرافیا و اوضاع و احوال متغیر اجتماعی یا میزان قابلیت و صلاحیت ممتاز و فردی و هر عنوان عارضی دیگر بر او ، از خداوند دریافت کرده است »2 .

بنابراین از تعریف فوق دریافت های ذیل حاصل می شود  :

الف )  حقوق بشر حقوق جهانی است زیرا این حقوق ، حق طبیعی و مسلم هر عضو خانواده
بشری است و هر فرد بشر ، در هر کجا با هر نژاد ، زبان ، جنس یا دین که باشد ، از
این حقوق بهره مند است و لازم نیست انسان این حقوق را کسب کند .

ب )  حقوق بشر هدیه الهی است و هیچ مقام بشری این حق را اعطا نمی کند و حقوق بشـر

در این معنا ذاتی می باشد .

ج )  حقوق بشر ، بخشی از حقوق است که هر انسان از آن جهت که انسان است آن ها را دارا
می شود ، در برابر بساری از حقوق که مبنای حکت الهی به انسان ها نه از آن جهت کــه

اسنان هستند ، بلکه جهات حکیمانه دیگری اعطا می شود3 .

البته باید پذیرفت که این تعریف همچون سایر تعاریف هرگز نمی تواند ابعاد مختلف حقوق بشر را بیان کند ، اما به هر حال تا حدودی می تواند بیان گر مبانی و پیش فرض هایی باشند که در فرهنگ ها و جهان بینی ها برای حقوق بشر تعیین می شود .

حال پس از بیان تعاریف به کار رفته در مقاله به بررسی دو گفتار این نوشتار می پردازیم  .

? گفتار اول ـ بررسی اجمالی اعلامیه4 جهانی حقوق بشر و اعلامیه حقوق بشر5 اسلامی  :

بند اول ـ  اعلامیه حقوق جهانی بشر  :

الف ) تدوین اعلامیه جهانی حقوق بشر  :

با سپری شدن ناملایمات و جنایات عظیم جنگ اول و دوم جهانی و خطرهای جدی نقض حقوق بشر در قرن بیست ، جامعه جهانی درصدد تدوین متنی معین که بر تمامی جهان لازم الرعایه باشد ، برآمدند . در همین جهت کمیسیون حقوق بشر در ژوئیه سال 1947 میلادی اولین جلسه خود را جهت آماده سازی لایحه بین المللی حقوق بشر تشکیل داد و با وسواس تمام پیش نویس آن را تهیه نمود ، پنجاه و هشت ملت عضو در مجموع 1400 بار بر روی هر کلمه و عبارت آن رأی دادند ، تا این که در دسامبر 1948 میلادی در یک مقدمه و 30 ماده به اتفاق آراء به تصویب نمودند . پذیرش این اعلامیه با چنین اکثریتی و بدون هیچ مخالفت صریحی  ، دستاورد قابل توجهی بوده و نویدبخش رویاهای قشنگی در مورد حقوق بشر بود . پس از تصویب این اعلامیه ، کمیسیون حقوق بشر در صدد تبدیل اصول و قواعد کلی آن به معاهدات الزام آور بر می آید و دو میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی7 و میثاق بین المللی حقوق اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی8 از بطن اعلامیه خارج می شود .

ب )  محتوای اعلامیه جهانی حقوق بشر  :

این اعلامیه شامل یک مقدمه و سی ماده می باشد . مقدمه اعلامیه مبین اندیشه های زیربنایی است که الهام بخش نویسندگان اعلامیه در تدوین مواد بعدی بوده است مانند : وحدت خانواده بشری ، کرامت و ارزش شخص انسان ، پیامدهای شدید تجاوز به حقوق بشر و … .

در ماده یک اعلامیه سه اصل کلی که زیر بنای حقوق بشر می باشد مطرح شده است که عبارتند از : آزادی ، برابری و برادری .

در ماده دو اعلامیه نیز بر اصل عدم تبعیض تأکید دارد ، آنجا که تصریح می کند :

« هرکسی می تواند از حقوق و آزادی های مندرج در اعلامیه بدون هیچ تفاوتی از لحاظ نژاد ، جنس ، زبان ، مذهب ، عقیده سیاسی ، یا هر عقیده دیگر و همچنین ملیت ، وضع اجتماعی ، ثروت ، ولادت یا هر موقعیت دیگر ، از تمام حقوق و کلیه آزادی هایی که در اعلامیه حاضر ذکر شده است ، بهره مند گردد » .

بقیه مواد اعلامیه به چهار دسته قابل تقسیم است :

*  دسته اول ( مواد 3 تا 11 ) حقوق و آزادی های شخصی :

این حقوق در اعلامیه های قبلی و قوانین اساسی بیشتر کشورها مندرج است . مانند : حق حیات ( ماده 3 ) که نه تنها شامل حمایت از افراد در برابر هرگونه تجاوز به زندگی و تمامیت جسمی اوست بلکه حمایت از انسان در برابر خطراتی که جسم و جان او را تهدید می کند ، را نیز دربرمی گیرد . حق آزادی که نه تنها آزادی جسمی و ایمنی دربرابر بازداشت ها و تبعیدهای غیرقانونی و منع بردگی و خرید و فروش اسنان ها را در برمی گیرد ، بلکه آزادی حقوقی انسان و تعیین حق دفاع دربرابر دادگاه ها ، حق مراجعه به دادگاه در مقابل خودسری ها و
سوء استفاده ها و قانون شکنی ها را نیز شامل می شود9 .

*  دسته دوم ( مواد 12 تا 17 )  :

این مواد مربوط به حقوق بنیادی فرد در رابطه با خانواده ، سرزمین و اشیاء جهان می باشد . مرد و زن به طور مساوی حق دارند با ااده آزاد خود ازدواج کنند ، خانواده تشکیل دهند ، اقامتگاهی داشته باشند و از یک زندگی خصوصی که دور از مزاحمت های دیگران باشد ، متمتع گردند . خانواده عنصر طبیعی و بنیادی جامعه است و حق دارد از حمایت جامعه برخوردار گردد . هر انسانی شایسته است که تابعیتی داشته باشد ، آزادانه در محلی مسکن انتخاب نماید ، کشور خود را ترک کند و به کشور دیگری پناهنده شود . انسان حق دارد به طور فردی یا جمعی سلطه خود را بر اشیاء جهان اعمال کند و از هیچ کس نمی توان بدون مجوز قانونی سلب مالکیت شود10 .

*  دسته سوم ( مواد 18 تا 21 )  :

شامل آزادی های عمومی و حقوق سیاسی بنیادی است . در این دسته آزادی اندیشه ، عقیده ، مذهب و بیان و نیز آزادی تشکیل اجتماعات و همچنین حق هر کسی به مشارکت در اداره امور عمومی کشور خود از طریق شرکت در انتخابات و حق اشتغال به مشاغل عمومی اعلام شده است .

*  دسته چهارم ( مواد 22 تا 27 )  :

این دسته مربوط به حقوق اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی بوده و در اعلامیه های قبل از اعلامیه جهانی سابقه نداشته است . ماده 22 بیان می کند که هرکسی حق دارد از حقوق اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی که برای کرامت شخصیت او ضروری است برخوردار گردد ، مواد 23 تا 27 به پاره ایی از حقوق انسان مثل حق شغل ، حق انتخاب آزاد شغل ، آزادی اتحادیه ، حق برخورداری از تأمین اجتماعی ، دفاع از سلامت ، حقوق مادران و کودکان ، حق تفریحات ، حق تعلیم و تربیت و حق حمایت از نوآوری های ادبی و هنری اشاره می کند11 .

گذشته از این چهاردسته نگارندگان اعلامیه جهانی حقوق بشر در مواد 28 تا 30 اصولی را ذکرکرده اند که ارتباط میان فرد و جامعه را نشان می دهد ، این مواد ضرورت وجود یک نظام اجتماعی و بین المللی را که حقوق و آزادی فردی بتواند در آن اثر کامل خود را به بار آورد ، اعلام کرده اند ، همچنین در این مواد انتهایی حدود حقوق و آزادی های فردی را که انسان نمی تواند از آن فراتر رود مشخص نموده اند .

با این توضیح آخر در می یابیم که اعلامیه جهانی به بیان حقوق و آزادی های فردی بسنده
نمی کند ، بلکه به محدودیت های آن حقوق و آزادی ها و تکالیف فرد قبال همنوعان خویش نیز اشاره می کند .

به طور کلی صدور این اعلامیه به عنوان یک بیانیه مربوط به طرح هدف ها و اصول ، گام بزرگی به جلو بود . اعلامیه مزبور در قالب قطع نامه مصوب مجمع عمومی صادر شده است ، بنابراین در نگاه اول از نظر حقوقی جنبه توصیه ایی دارد و نمی تواند الزام حقوقی بوجود آورد ، گرچه یک اعلامیه قدرت الزام آور یک معاهده ندارد ، اما اعلامیه جهانی حقوق بشر مورد قبول اکثر قریب به اتفاق دولت ها قرار گرفته است ، این سند مبنای چند معاهده بین المللی
( میثاقین ) در مورد حقوق بشر قرار گرفته و الهام بخش بسیاری از دولت ها بوده و بر تنظیم قطع نامه های بعدی تأثیر داشته است و امروز اکثر موارد مندرج در آن یا تشکیل قواعد غربی یافته و یا بعضاً به صورت قاعده آمره در آمده است12 .

ج )  ویژگی های حقوق مندرج در اعلامیه جهانی حقوق بشر  :

این حقوق دارای دو ویژگی عمده و اصلی هستند که عبارتند از :

1 ـ  قواعد حقوق بشر از نوع قواعد آمره13 هستند ، ماده 53 کنوانسیون دین مصوب 1969
میلادی آمره بودن را تعریف نموده است14 .

2 ـ  قواعد حقوق بشر از نوع قواعد عام الشمول هستند ، عام الشمول بودن قواعد حقوقی این
است که هر دولتی در حفظ حقوق بشر ، منفعت حقوقی دارد ، ناگزیر تمامی دولت ها در
قبال رعایت حقوق بشر در مقابل جامعه جهانی تعهد عام الشمول دارند و این تعهد میان
کلیه دولت ها در قبال حقوق بشر ، تضمینی برای حمایت جهانی و مؤثر حقوق بشر
است15 .

د )  موقعیت اصول حقوقی مندرج در اعلامیه جهانی حقوق بشر در اسلام  :

اصول عمده ایی که اعلامیه جهانی حقوق بشر و دیگر اسناد بین المللی برمی شمارند
عبارتند از :

1 ـ  کرامت انسان : کرامتی که اعلامیه جهانی حقوق بشر از آن یاد می کند ، کرامت مادی و
دنیوی است . زیرا بشر را با اشیاء و دنیای اطرافش مقایسه کرده ، تفوق و برتری او را
کرامت و شرافت نامیده است . اسلام آدمی را با اشیاء اطرافش و یا حتی با فرشتگان
مقایسه نمی کند ، بلکه او را به خداند نسبت می دهد و انسان را وظیفه خداوند بر روی
زمین می داند ، اسلام نمی گوید که بشر باید مسلمان ، مسیحی ، یهودی و … باشد تا
کرامت را کسب کند ، مذهب و اعتقاد به خدا ، ارزش و کرامت اکتسابی است ، مانند علم
و دانش و تمام مهرورزی های قرآن کریم به بشر ، به خاطر بشربودن و انسان بودن است.16

2 ـ  آزادی  : اعلامیه جهانی حقوق بشر از این کلمه فراوان نام می برد ، ولی تعریفی از آن
ارائه نمی دهد ، با این حال به نظر می رسد منظور اعلامیه جهانی از این لفظ ، آزادی در
نیازهای روانی و جسمانی اوست . گرچه این نوع آزادی برای انسان ضروری است ولی
برای کمال معنوی و کمال روحی انسان و ارتقاء او از سطح مشترک حیوانات تـأثــیــری

ندارد و از طرفی برای همین نوع آزادی حدی تعیین نگردیده است . اسلام آزادی را در رها شدن از بندگی و اطاعت از غیرخدا می داند ، نه حق انتخاب در
همه چیز و یا اجرای اراده در هر مورد .

3 ـ  برابری و مساوی : اعلامیه ی جهانی حقوق بشر ، بر تساوی ذاتی انسان ها پای می فشارد و
بر همین اساس ، تساوی در حقوق و تکالیف را هم دارا می شوند . اسلام بر تساوی و
برابری ذاتی صحه می گذارد و در قرآن بیان می کند که ما آدمیان را از یک زن و مرد
آفریدیم که تساوی در نسب و ذات را بیان می کند . اسلام در حقوق و تکالیف
تفاوت هایی میان زن و مرد قایل شده که این بر اساس ویژگی های آفرینش آنها می باشد .
همچنین اسلام بر مساوی بودن انسان ها در مقابل خداوند و قانون تأکید فراوانی
می نماید. در همین خصوص از پیامبر اکرم روایت شده است که فرموده اند: « امت های
قبل از شما هلاک شدند، زیرا که اگر فردی قدرتمند و بزرگ ، جرمی مرتکب می شد ،
مورد تعقیب قرار می گرفت و اگر فردی عادی مرتکب جرمی می شد، مسئولیت کیفری
داشت »17 .

بند دوم ـ اعلامیه حقوق بشر اسلامی18 :

الف )  تدوین اعلامیه حقوق بشر اسلامی :

تدوین اعلامیه جهانی حقوق بشر با رد موضع گیری دولت های اسلامی و اندیشمندان اسلامی مواجه شد . اعلامیه در مواردی با احکام اسلامی کاملاً مغایر بود ، مانند حق آزادی مذهب و حق تغییر آن ، مسلمانان تنها اسلام را دین حق می دانند وارتداد را گناهی بزرگ و درخور مجازات عظیمی می دانند ، با این حال پس از مدتی تحت فشار جامع جهانی و تبلیغات وسیع جهانی به نفع حقوق بشر و مقبول افتادن اعلامیه مذکور در سطح دنیا ، برخی از متفکران جهان اسلام با پذیرش اصول اعلام شده در اعلامیه جهانی درصدد تطبیق آنها با موازین اسلامی برآمدند و کوشیدند ، ثابت نمایند که این اصول و حقوق به نحو کاملتر و بهتری در اسلام وجود دارد و بعد ها با الگوگیری از اعلامیه حقوق بشر بر آن شدند اصول و قواعد حقوق بشر را از متون اسلامی در آورده و آن را به صورت متنی مدون به جامعه جهانی ارائه دهند ، در این راستا از سوی سازمان کنفرانس اسلامی سه اعلامیه در رابطه با حقوق بشر منتشر شده است :

1 ـ  طرح اعلامیه حقوق و تکالیف اساسی انسان در اسلام ، در سال 1979میلادی در مکه
مکرمه در عربستان .

2 ـ  طرح سندی در رابطه با حقوق بشر در اسلام در سال 1988 میلادی در شهر طائف در
عربستان .

3 ـ  اعلامیه حقوق بشر اسلامی که در سال 1990 میلادی در شهر قاهره به تصویب رسید19 .

این اعلامیه در اجلاسی که در 21 ژوئیه تا 5 اوت 1990 میلادی مطابق با 9 تا 14 محرم سال 1411 هجری قمری و 10تا 15 مرداد ماه 1369 در قاهره و طی قطع نامه شماره P19/49 درنوزدهمین اجلاس وزرای خارجه کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی به تصویب رسید20 .

سازمان کنفرانس اسلامی این سند را صرفاً به عنوان یک اعلامیه که بیان تلقی مشترک از حقوق بشر اسلامی است و نه یک کنواکسیون یا معاهده ای الزام آور تصویب می نماید و به نظر می رسد که این اعلامیه به حالت فعلیت نرسیده و بعد از گذشت 20 سال از زمان تصویب آن هنوز در مراحل ابتدائی اجرا می باشد .

ب )  محتوای اعلامیه حقوق بشر اسلامی  :

اعلامیه فوق شامل یک مقدمه و 25 ماده می باشد ، مقدمه با این عبارت شروع می شود :

« دولت های عضو سازمان کنفرانس اسلامی ، ضمن تأکید بر نقش تمدنی و تاریخی امت اسلامی که خداوند آن را بهترین امت برگزید … » بعد ازآن مواد 25 گانه را ارائه می دهد » .

محتوای این اعلامیه همانند محتوای اعلامیه جهانی آزادی سیاسی و اجتماعی و بسیاری از آزادی های دیگر را از حقوق انسان ها می داند و دولت و اجتماع را در فراهم نمودن محیط زندگی برای برخورداری از این حقوق مسئول می داند ، با این حال محتوای اعلامیه آزادی را که در تضاد با حقوق و تکالیف جامعه و فرد باشد را ممنوع نموده است21 .

در کل محتوای این اعلامیه همانند اعلامیه  جهانی صرفاً یک بیانیه مشترک از حقوق بشر اسلامی است و نه کنواکسیون یا معاهده ای الزام آور. محتوای این اعلامیه هنگام بررسی در سازمان کنفرانس اسلامی مورد حذفیات و برخی تغییرات دیگر گرفت و آن را تا حدودی به اعلامیه جهانی نزدیک نمود ولی نکته قابل تامل این است که محتوای اعلامیه هنوز از حد اعلامیه صرف خارج نشده است .

ج )  ویژگی های کلی اعلامیه حقوق بشر اسلامی  :

اعلامیه حقوق بشر اسلامی همانند اعلامیه جهانی حقوق بشر ، بر شرافت و کرامت ذاتی انسان تکیه کرده و برخی حقوق لازم الرعایه را احصاء نموده است که باید آن ها را به رسمیت شناخت و در مقام اعمال و اجرای آن ها برآمد . برخی از اصولی که به اعنوان حقوق را
آزادیجهای اساسی در اعلامیه جهانی حقوق بشر آمده در این اعلامیه نیز آمده است . برخی از حقوق هم که در اعلامیه جهانی حقوق بشر نیامده ، در اعلامیه اسلامی مورد توجه و تصریح قرار گرفته است مثل ممنوعیت استعمارگری و حق مبارزه با آن یا حق مقابله با تجاوز به حیات انسان و نیز حق زندگی در محیط پاک و دور از مفاسد اخلاقی و داشتن امنیت دینی علاوه بر امنیت های مربوط به جان و خانواده و ناموس و نیز اشاره به لزوم حفظ حرمت انسان حتی پس از حیات او و محترم شمردن جنازه او22 .

د )  ابداعات و نوآوری های اعلامیه حقوق بشر اسلامی  :

یکی از ارزشمندترین خصایص اعلامیه حقوق بشر اسلامی توجه به نکاتی است که در اعلامیه جهانی بدان توجه نشده است . این اعلامیه با حمایت از حقوقی که بی تردید در زمره حقوق مسلم بشر قرار دارند ولی در اعلامیه جهانی مورد غفلت واقع شده اند ، جایگاه خود را به عنوان اعلامیه ایی با مضامین بدیع در مقابل جهانیان به اثبات رساند و ارزش و اهمیت حقوق بشر در دین اسلام را نمایان ساخت . اعلامیه مذکور با ممنوع شناختن استعمار و استعمارگری23 حق مبارزه با این موضوع را برای همه افراد بشر قایل شده است و به صراحت انواع گوناگون استعمار را به عنوان بدترین نوع بردگی تحریم می کند . اعلامیه حقوق بشر ایلامی حق رهایی و تعیین سرنوشت را برای تمامی ملت هایی که از استعمار رنج می برند به رسمیت شناخته و تمام دولت ها و ملت ها را موظف به یاری رساندن به قربانیان استعمار در جهت نابودی این پدیده مخرب دانسته است . اعلامیه قاهره همچنین حق زندگی در محیط پاک و دور از مفاسد اخلاقی و لزوم حرمت انسان پس از مرگ را به گونه ای بدیع مورد اشاره و پذیرش قرار داده است24 .

همچنین این اعلامیه قدرت حکومت را به امانتی تعبیر کرده که به حاکم یا هیئت حاکمه سپرده شده است و مقتضای امانت داری این است که از آن سوء استفاده نشود و بنابراین استبداد و دیکتاتوری و هر نوع سوء استفاده از قدرت خیانت در امانت تلقی می شود و ممنوع است و طبعاً وقتی امین از دایره امانتداری خارج شد ، مشروعیت خود را از دست می دهد ، چنانچه در بند الف ماده 23 اعلامیه حقوق بشر اسلامی می گوید : « ولایت امانتی است که استبداد یا سوء استفاده از آن شدیداً ممنوع است ؛ زیرا که حقوق اساسی انسان را از این راه تضمین
می شود25 » .

هـ )  موقعیت اعلامیه حقوق بشر اسلامی نزد جوامع غربی26 :

در کشور های غربی این اعلامیه با دید انتقادی شدیدی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و انتقاد های زیادی از آنحتی یک نگاه اتفاقی از اعلامیه قاهره ، بیانیه اسلامی حقوق بشر و سایر نوشته های حقوق بشر اسلامی بصورت کلی نشان می دهد

که طرح و برنامه های حقوق بشر اسلامی بصورت مداوم مورد استفاده قرار گرفته اند برای معیار خاص اسلامی برای کاهش حقوق و آزادی های تضمین شده به وسیله قوانین بین المللی . برای مثال ماده 22 اعلامیه قاهره بیان می کنند : « هر کسی باید داشته باشد حق بیان نظر خود را به طور آزادانه در موضوعاتی که نیستند برخلاف اصول شریعت » . این ماده اجازه می دهد که محدود شود آزادی بیانی که بطور واضح توسط اعلامیه جهانی حقوق بشر ممنوع شده است .

ماده 19 مربوط به اعلامیه جهانی حقوق بشر به سادگی بیان می کند : « هرکسی حق آزادی عقیده و بیان را دارد ، این حق شامل آزادی داشتن عقیده بدون بیم و ترس و حق درخواست ، دریافت و انتقال اطلاعات و ایده ها از طریق هرگونه رسانه و بدون در نظر گرفتن مرزها » .

اعلامیه قاهره 15 مرتبه به کلمه شریعت اشاره می کند ، عمدتاً به منظور صلاحیت پیدا کردن حقوق مختلف توسط قید و تصریحی که آنها باید اجرایی شوند در حدود شریعت .

پر واضح است از مفاد سایر اسناد حقوق بشر اسلامی که آنها قصد ندارند اصل نابرابری در حقوق نسبت به زنان تحت عنوان شریعت را مورد اعتراض قرار دهند برای مثال ، اسناد حقوق بشر اسلامی شامل بخشی تحت عنوان حقوق زنان متأهل می باشد ، هیچ رفتار و طرز عملی درمانی در مورد حقوق زنان مجرد وجود ندارد و همچنین در مورد حق ازدواج مردان ( مردان مجرد ) راه حل اجرائی وجود ندارد .

ت? گفتار دوم ـ مقایسه اعلامیه جهانی حقوق بشر با اعلامیه حقوق بشر اسلامی  :

در بحث مقایسه حقوق جهانی با حقوق آمده در اعلامیه حقوق بشر اسلامی ؛ باید توجه نمود ؛ بدون قرارگرفتن موضوع تحت تأثیر احساس ، این دو اعلامیه از جهات بسیاری شبیه هم بوده و حتی اعلامیه اسلامی به استناد متون دینی امتیازات و حقوق دیگران را هم پیش بینی نموده است ولی در عین حال این دو اعلامیه دارای تفاوت ها و تناقض هایی با هم بوده که در زیر به هر دو خواهیم پرداخت :

الف )  اشتراکات اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه اسلامی  :

دو اعلامیه از جنبه های مختلفی با هم مشابه و یکسان می باشند که به نظر نگارنده مهمترین این تشابه ها شامل موارد ذیل می شود :

1 ـ  ممنوعیت برده داری : برده داری به طور صریح در اعلامیه حقوق بشر اسلامی ممنوع
شده است ، ماده 11 بند الف می گوید : « انسان آزاد متولد می شود و هیچ کس حق ندارد
او را به بردگی بکشد یا ذلیل و مقهور خویش نماید یا از او بهره کشی نماید و بندگی جز
برای خداوند متعال وجود ندارد » . البته ممنوعیت بردگی در ماده 4 اعلامیه جهانی حقوق
بشر هم تصریح شده است ، آنجا که بیان می کند : « احدی را نمی توان در بردگی نگاه
داشت و داد و ستد بندگان به هر شکلی که باشد ممنوع است » . نکته جالب این است که
این موضوع در اعلامیه حقوق بشر اسلامی با تفصیل و توضیح بیشتری آمده است .

2 ـ  شناسایی حق مالکیت ادبی  : حق دیگر ، حق مالکیت ادبی یا استفاده از دستاوردهای علمی ، ادبی ، هنری و تکنولوژی است . این حق در اعلامیه اسلامی به رسمیت شناخته شده است ، آن جا که در ماده 16 مقرر می دارد : « هر انسانی حق دارد از ثمره های دستاورد علمی یا ادبی یا هنری یا تکنولوژی خود سود ببرد و حق دارد از منابع ادبی و مالی حاصله از آن حمایت نماید و … » . البته این حق در بند 2 ماده 27 اعلامیه جهانی نیز تصریح شده که :
« هرکسی حق دارد از حمایت معنوی و مادی آثار علمی ، فرهنگی یا هنری خود برخوردار
شود » .

ب )  افتراقات و تضادهای اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامیه حقوق بشر اسلامی  :

با توجه به این که در مقایسه دو موضوع ، افتراقات و تضادهای آنها بیشتر خودنمایی
می کند ، در این قسمت بطور مشروح و مفصل به این موضوع خواهیم پرداخت :

1 ـ  برابری در حقوق  :

تفاوت عمده اعلامیه حقوق بشر اسلامی با اعلامیه جهانی حقوق بشر این است که اعلامیه ی جهانی نسبت به مذهب بصورت کلی اشاره می نماید ، اعلامیه جهانی به جنبه عملی و کاربردی توجه دارد و اگر در مقدمه و ماده ی اول به اصل فلسفی کرامت و حیثیت ذاتی انسان و یکسان آفریده شدن آنها اشاره می کند ، برای این است که بر مبنای آن اجرای حقوقی را بیان کند که برای همه ، بدون هیچ تبعیض اساسی اجرا شود و بهانه ایی برای قیام و شورش وجود نداشته باشد و صلح ، امنیت و نظم زندگی به خطر نیفتد ، بنابراین به تأمین زمینه های ارتقاء روحیه ی ایمانی و حفظ دین و عقیده صحیح کاری ندارد و تکالیف را هم برای انسان برنمی شمرد ، چون خواهی نخواهی انسانی که در جامعه و تحت حکومت زندگی می کند ، مشمول مقررات الزام آور حکومت است ، ولی آنچه دغدغه ی خاطر تدوین کنندگان اعلامیه جهانی بوده ، روشن نبودن و عدم رعایت حقوق انسان هاست که خود را ملزم به تبیین و تشریح آنها دانسته اند ، مقایسه بین ماده 2 اعلامیه جهانی حقوق بشر و ماده 1 حقوق بشر اسلامی ، این تفاوت دو دیدگاه را به خوبی نشان می دهد . ماده ی 2 اعلامیه جهانی می گوید :
« هر کس می تواند بدون هیچ گونه تمایز ، مخصوصاً از حیث نژاد ، رنگ ، جنس ، زبان ، مذهب ، عقیده سیاسی یا هر عقدیه دیگر و همچنین ملیت ، وضع اجتماعی ، ثروت ، ولادت یا هر موقعیت دیگر . از تمام حقوق و کلیه آزادی هایی که در اعلامیه حاضر ذکر شده بهره مند گردد … » . ولی ماده 1 اعلامیه حقوق بشر اسلامی به تساوی اصل شرافت انسانی برای همه و برابری در تکلیف و مسئولیت اشاره می کند و در واقع عدم تبعیض را در تحمل تکلیف مورد تصریح قرار داده است ، نه در برخورداری از حقوق ، بند الف ماده 1 بدین شرح است : « بشر به طور کلی ، یک خانواده می باشد که بندگی نسبت به خداوند و فرزندی نسبت به آدم آن ها را گرد آورده و همه ی مردم در اصل شرافت انسانی و تکلیف و مسئولیت برابرند ، بدون این که هیچ تبعیضی از لحاظ نژاد ، رنگ ، زبان ، جنس ، اعتقاد دینی ، وابستگی سیاسی ، وضع اجتماعی و غیره وجود داشته باشد » و بعد اضافه می کند : « ضمناً عقیده صحیح ، تنها تضمین برای رشد این شرافت از راه تکامل انسان می باشد » . یعنی با این که همه انسان ها در اصل شرافت و مخلوق بودن یکسان هستند ولی آنها که عقیده صحیح دینی را به دست می آورند بیشتر کسب شرافت می نمایند و در شرافت اکتسابی از دیگران جلو می افتند ، اعلامیه جهانی حقوق بشر به این مسئله کاری ندارد و نفی و اثباتی بر این امر نمی نماید ، ولی بر این امر اصرار دارد که بین دو انسان دارای عقیده ی متفاوت ( ولو یکی صحیح و دیگری فاسد ) باید از لحاظ حفظ حیات و حق دارا شدن  مال و شرکت در اداره امور کشور و احراز مناصب و مشاغل و غیره یکسان رفتار شود27 .

2 ـ  کرامت و حیثیت  :

کرامت و حیثیتی که در اعلامیه جهانی حقوق بشر از آن سخن می گوید ، هیچ پشتوانه منطقی و فلسفی ندارد و مشخص نکرده است که چرا انسان دارای این وضف شده است ، ولی در اعلامیه اسلامی ، اساس این کرامت را مقام جانشینی خداوند « خلیفه ا… » می داند که آفریدگار جهان به او اعطا کرده است . و دیگر این که اعلامیه اسلامی به تربیت روحی و بالابردن سطح اخلاق و معنویات و فضایل انسانی پرداخته که اعلامیه جهانی در مورد آن سکوت نموده است28 .

3 ـ  نقش مذهب  :

نقش مذهب در اعلامیه اسلامی پررنگ تر شده ، این در حالی است که اعلامیه جهانی حقوق بشر به آن توجهی ننموده است و در ماده 18 گفته است : « هرکس حق دارد که از آزادی فکر ، وجدان و مذهب بهره مند شود ، این حق متضمن آزادی تغییر مذهب یا  عقیده و همچنین متضمن آزادی اظهار عقیده و ایمان است … » . این در حالی است که اعلامیه اسلامی در ماده 10 بیان می کند : « اسلام دین فطرت است و به کار گرفتن هرگونه اکراه نسبت به انسان با بهره برداری از فقر یا جهل انسان جهت تغییر این دین به دینی دیگر یا به الحاد ، جایز
نمی باشد » . که این ماده در تعارض آشکار با اعلامیه جهانی می باشد ، زیرا اعلامیه اسلامی ، دین اسلام را اصل و پایه و اساس تمامی اصول حقوقی دین می داند .

4 ـ  منشأ قدرت حکومت  :

تفاوت دیگر در مورد حکومت و منشاأ اقتدار بین دو اعلامیه مشاهده می شود ، اعلامیه جهانی حقوق بشر در بند 3 ماده 21 صریحاً می گوید : « اساس و منشأ قدرت حکومت ، اراده مردم است ، این اراده باید به وسیله انتخاباتی ابراز گردد که از روی صداقت و به طور ادواری صورت پذیرد ، انتخابات باید عمومی و با رعایت مساوات باشد … » .

حکم این ماده بر این واقعیت نشأت می گیرد که انسان چون موجودی اجتماعی است به ناچار باید با توافق و مساعی با هم زندگی اجتماعی خود را اداره نماید و بهترین راه رسیده به این هدف شرکت افراد آن جامعه در انتخابات آزاد و انتخاب افرادی به نمایندگی از مردم می باشد . ولی اعلامیه حقوق بشر اسلامی در بند الف ماده 23 می گوید : « ولایت ( حکومت ) امانتی است که استبداد و سوء استفاده از آن شدیداً ممنوع می باشد ، زیرا که حقوق اساسی انسان از این راه تعیین می شود » . در این ماده قدرت حکومت به امانتی تعبیر شده که به حاکم واگذار شده و شایسته نیست که حاکم امانتدار نبوده و یا از آن سوء استفاده نماید .

5 ـ  حقوق خانواده  :

از دیگر تفاوت های بین دو اعلامیه ، راجع به حقوق خانواده می باشد ، بند 1 ماده 16 اعلامیه جهانی حقوق بشر می گوید : « هر زن و مرد بالغی حق دارند بدون هیچ گونه محدودیت از نظر نژاد ، ملیت یا مذهب ، با همدیگر ازدواج نموده و تشکیل خانواده دهند ، در تمام مدت زناشویی و هنگام انحلال آن ، زن و شوهر در کلیه امور مربوط به ازدواج دارای حقوق مساوی می باشند » .

ولی اعلامیه حقوق بشر اسلامی در ماده 6 خود می گوید : « الف ) در حیثیت انسانی ، زن با مرد برابر است و به همان اندازه که زن وظایفی دارد ، از حقوق خود نیز برخوردار است و دارای شخصیت مدنی و ذمه مالی مستقل و حق حفظ نام و نسب خویش را دارد . ب ) بار نفقه خانواده و مسئولیت نگهداری آن از وظایف مرد است » .

6 ـ  حق تابعیت جهانی  :

حق تابعیت جهانی در اعلامیه جهانی تصریح شده است ، آنجا که بیان می کند :
« هر کسی حق دارد که دارای تابعیت باشد و احدی را نمی توان خودسرانه از تابعیت خود یا از حق تغییر تابعیت محروم کرد » . ولی در اعلامیه حقوق بشر اسلامی به لحاظ این که دارالاسلام کشور و وطن همه مسلمانان از هر قوم و رنگی و نژاد می باشد ، اصلاً مطلبی در این خصوص نیامده است29 .

بند سوم ـ  مواردی که در اعلامیه حقوق بشر اسلامی قید شده ولی در اعلامیه جهانی مسکوت می باشد :

الف )  حق فضل و کرامت ناشی از عمل و عقیده که در بند الف ماده 1 آمده است : « … و همه
مردم در اصل شرافت انسانی و تکلیف و مسئولیت برابرند بدون هرگونه تبعیضی از
لحاظ نژاد ، رنگ ، جنس ، اعتقاد دینی ، وابستگی سیاسی یا وضع اجتماعی و … » .
گرچه این موضوع به صورت پراکنده و عام در بعضی از مواد اعلامیه جهانی قید شده
ولی اعلامیه اسلامی بطور وسیع به آن پرداخته است .

ب )  حرمت اقدام به کاری و یا پناه بدن به وسیله ای که باعث به فنا رفتن نوع بشری شود .
این موضوع در بند ب ماده 2 آمده است که : « زندگی موهبتی الهی و حقی است که
برای هر انسانی تعیین شده است ، و بر همه افراد و جوامع و حکومت ها واجب است که
از این حق حمایت نموده و در مقابل هر تجاوزی علیه آن ایستادگی کنند و جایز نیست
کشتن هیچ کس بدون مجوز شرعی »30 .

ج )  حق حفاظت و نگهداری از افراد بی گناه و زنان و کودکان در هنگام جنگ و نزاع و
مداوای زخمی ها و حفاظت و نگهداری از اسیران و حرمت مثله کردن کشته ها که این
موضوع در ماده 13 اعلامیه حقوق بشر اسلامی آمده است و حال آن در اعلامیه جهانی
محلی از اعراب ندارد ، گرچه این موضوع بعدها در معاهدات ژنو مورد توجه
قرار گرفت .

د )  حق جنین : در بند الف ماده 7 صریحاً به حقوق جنین اشاره می شود آن جا که بیان
می کند : « هر کودکی از زمان تولد ، حقی بر گردن والدین خویش و جامعه و دولت در
محافظت دوران طفولیت و تربیت نمودن و تأمین مالی و بهداشتی و ادبی دارد ؛ در ضمن
باید از جنین و مادر نگهداری شود و مراقبت های ویژه نسبت به آنان مبذول شود » .

? نتیجه گیری  :

اعلامیه حقوق بشر اسلامی در واقع تلاشی از سوی جامعه اسلامی برای ابراز هویت اسلامی خود در سطح بین المللی و بیان دیدگاه ها و نظرات این دین الهی درخصوص حقوق انسان هاست . همانطور که در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفت اعلامیه حقوق بشر اسلامی در شرایطی مشابه اعلامیه جهانی حقوق بشر تهیه شده است و همانند اعلامیه جهانی بر شرافت و حیثیت و کرامت ذاتی انسان تأکید می کند .

همچنین اعلامیه حقوق بشر اسلامی همانند اعلامیه جهانی حقوق بشر بر موضوعات با اهمیتی چون حق حیات ، حق آزادی ، حق امنیت ، منع شکنجه ، منع بردگی و استبداد ، حق برخورداری از بهداشت ، آموزش و پرورش ، خدمات اجتماعی ، منع بازداشت غیرقانونی ، آزادی انتخاب شغل و اقامتگاه ، حق مالکیت معنوی ، ممنوعیت بردگی ، شناسایی حق مالکیت ادبی و … تأکید می ورزد و این امور را می توان از جمله تشابهات و اشتراکات دو اعلامیه ذکر نمود .

بنابراین این طور می توان نتیجه گیری نمود که در بیان حقوق و آزادی های بشر ، تفاوت چندانی میان معیارهای اعلامیه جهانی حقوق بشر و اعلامی حقوق بشر اسلامی وجود ندارد .

ولی با این وجود ، تفاوت هایی هم بین این دو اعلامیه وجود دارد ، مهمترین تفاوتی که بین دو اعلامیه وجود دارد ، مربوط به نقش مذهب می شود ، اعلامیه جهانی توجه جدی به مذهب و دین ندارد و همه افراد را در پذیرش و انتخاب و تغییر عقیده آزاد می گذارد و هیچ کس را به پذیرش دین معینی یا عدم تغییر دین و عقیده ایی اجبار یا مورد اکراه قرار نمی دهد . ولی در اعلامیه حقوق بشر اسلامی مذهب اسلام نقش مهمی را برعهده دارد و حقوق و
آزادی هایی که در اعلامیه قید شده با آن  مورد سنجش قرار می گیرد ، اسلامن تغییر مذهب را نمی پذیرد و اسلام را به عنوان تنها دین عامل رستگاری معرفی می کند .

ولی با همه این اوصاف به نظر می رسد هر دو اعلامیه به دنبال تحقق یک هدف هستند و آن تضمین حقوق و آزادی های بشر می باشد و هر کدام به شیوه خود در راستای تحقق آن فعالیت می نمایند و کشورهای اسلامی باید توجه کنند که تکیه متعصبانه و انحصاری بر اجرای احکام اسلامی و بی مهری و رد اعلامیه جهانی حقوق بشر و سایر اسناد بین المللی ، باعث انزوای بین المللی ، عقب ماندگی و تهجر آنها می گردد و بهتر است این دو اعلامیه را در تضمین حقوق بشر مکمل هم بدانیم نه جایگزینی برای هم .

2 )  باقرزاده ، محمدرضا ، مقاله دیدگاه مقایسه ایی میان اعلامیه جهانی و اسلام . در سایت

WW . Tebyan . Net / advertisement / Rediect new . aspx ( (25/2/89

3 )  باقرزاده ، محمدرضا ، مقاله دیدگاه مقایسه ایی میان اعلامیه جهانی و اسلام .در سایت

WW . Tebyan . Net / advertisement / Rediect new . aspx ( (25/2/89

4 ) Decleration Universal Human Rights

5 ) Decleration Islamic Human Rights

7 ) The International Covenant On Civil and Political

8 ) The International Covenant On Economic Social and Culttural Right

9 )  حواجی ، احمد ، مقاله حقوق بشر در اسلام و اعلامیه جهانی حقوق بشر در سایت ( 25/2/89 )

www.daneshju.ir/Forum

10 )  حواجی ، احمد ، مقاله حقوق بشر در اسلام و اعلامیه جهانی حقوق بشر در سایت ( 25/2/89 )

www.daneshju.ir/Forum

11 )  حواجی ، احمد ، مقاله حقوق بشر در اسلام و اعلامیه جهانی حقوق بشر در سایت ( 25/2/89 )

www.daneshju.ir/Forum

12 ) گروهی از نویسندگان ، تقویت همکاری های بین المللی در زمینه حقوق بشر ، نشر گرایش ، 1382 ، ص 25 .

13 ) Jus Coges

14 )  ماده 53 کنوانسیون دین ، آمره بودن را چنین تعریف می کند : الف ـ قاعده ی الزام آور در حقوق بین الملل که از سوی جامعه جهانی و دولت ها پذیرفته شده باشد . ب ـ تخطی از آن ممکن نباشد . ج ـ تغییر نمی کند مگر با قاعده جدید حقوق بین المللی که دارای همین ویژگی ها باشد .

15 )  حسینی حنیف ، سیداحمد ، مقاله اعلامیه جهانی حقوق بشر و موقعیت آن در آموزه های دین اسلام

www.Payam.aftab.com( 25/2/89 )

16 ) حسینی حنیف ، سیداحمد ، مقاله اعلامیه جهانی حقوق بشر و موفقیت آن در آموزه های دین اسلام

www.Payam.aftab.com( 25/2/89 )

17 )  حق الانسان ، غزالی ، محمد ، ص 41 ( نقل از بخاری ) .

18 ) Decleration Islamic human rights .

19 ) حسینی حنیف ، سیداحمد ، مقاله اعلامیه جهانی حقوق بشر و موفقیت آن در آموزه های دین اسلام

www.Payam.aftab.com( 25/2/89 )

20 ) گروهی از نویسندگان ، حقوق بشر از دیدگاه اسلام ، آراء دانشمندان اسلامی ، انتشارات بین المللی هدی ،
1380 ، ص 167 .

21 ) تحقیق در نظام حقوق اسلام و جهانی بشر ، محمدتقی جعفری ، تهران ، دفتر خدمات حقوقی بین الملل ، چاپ اول ، 1370 .

22 ) گروهی از نویسندگان ، حقوق بشر از دیدگاه اسلام ، آراء دانشمندان اسلامی ، انتشارات بین المللی هدی ،
1380 ، ص 169 .

23 )  بند ب ماده 11 در این خصوص بیان می کند : « استعمار به انواع گوناگونش و به اعتبار این که بدترین
نوع بردگی است شدیداً تحریم می شود و ملت هایی که از آن رنج می کشند حق دارند از آن رهایی یافته
و سرنوشت خویش را تعیین کنند و … » .

24 ) انصاری ، سازا ، مقاله اعلامیه قاهره  نگاه اسلامی به حقوق بشر ، ضمیمه حقوق روزنامه همشهری ،
17/12/88 ، ص 13 .

25 )  گروهی از نویسندگان ، حقوق بشر از دیدگاه اسلام ، آراء دانشمندان اسلامی ، انتشارات هدی ، 1380 ،
ص 177 .

26( .astin dacey and colinccopreske.islam and human righs.availabl in www.                     (25/2/89)

27 )  گروهی از نویسندگان ، حقوق بشر از دیدگاه اسلام ، آراء دانشمندان اسلامی ، انتشارات هدی ، 1380 ،
ص 167 .

28 )  گروهی از نویسندگان ، حقوق بشر از دیدگاه اسلام ، آراء دانشمندان اسلامی ، انتشارات هدی ، 1380 ،
ص 167 .

29 )  دیاری ، کمال ، مقاله حقوق بشر اسلامی و عربی برگرفته از سایت

www.Kaml-diyari.blogfa.com(25/2/89 )

30 )  دیاری ، کمال ، مقاله حقوق بشر اسلامی و عربی برگرفته از سایت

www.Kaml-diyari.blogfa.com(25/2/89 )