اهدای جنین و مسائل حقوقی آن

اهدای جنین و مسائل حقوقی آن
اهدای جنین و رحم جایگزین ۲ راهکار درمانی جدید برای ناباروری محسوب می شوند

علی طالبی

از مقالات ارسالی به حقوق امروز

یک زندگی خوب… خواستگاری، ازدواج و ثمره لذت بخش یعنی فرزنددار شدن. مراحلی که هر زن و مردی قبل از ورود به یک زندگی متاهلی به آن فکر کرده و حتما برای آن برنامه ریزی می کنند.

اگر نگوییم در جهان ولی در ایران از گذشته تا به حال چنین بوده که آمدن فرزند نقطه عطفی در زندگی پر مخاطره زوج های جوان رقم می زند، اما جدای از این روی سکه، روی دیگر آن است… بچه دار نشدن پس از گذشت چند سالی از ازدواج!

این موضوع در گذشته به هیچ وجه در خانواده های ایرانی قابل هضم نبود و سرآغاز مشکلات بسیار و جدایی عشق های آتشین بسیاری می شد. خاطره آمدن فرزند و نوه دار شدن خانواده ها چیز کمی نبود که با نبود آن هیچ چیزی تغییر نکند.

می گفتند چاره ای نیست، قسمت این گونه بوده… حال زن و مرد عاشق دل شیر می خواستند که خواهان تداوم زندگی شان باشند و روی در روی پدر و مادرشان بگویند ما بدون بچه هم می توانیم زندگی کنیم، این داستان به کرات اتفاق می افتاد و روز به روز یا به زوج هایی که از هم جدا می شدند و یا به مردان دو زنه و حتی بیشتر اضافه می شد، اما این مشکل نیز مثل تمامی مشکلات بشری راه حلی داشت. پیشرفت های روز افزون بشری در زمینه های علوم تجربی و سایر شقوق علوم بشری، دستاوردهای نو و جدیدی را به ارمغان آورده که همراه خویش آثار اجتماعی، فرهنگی، حقوقی و… را به جامعه بشری تحمیل می کند. بچه دار شدن در عین ناباوری… بله حتما تا به حال به کرات اسم اهدای جنین یا رحم اجاره ای را شنیده اید یا در میان اقوام و آشنایان خود با زوج هایی برخورد کرده اید که مشکل و رنج ناباروری و نبود فرزند را جز از راه آوردن کودکی بی سرپرست حل کرده اند. زوج هایی که حتی پس از گذشت سال های متمادی از زندگی مشترک خود و نتیجه ندادن تمامی دوا و دکترها و عدم توانایی زوج در وضع حمل یا مشکلات زوج برای آوردن فرزند؛ تصمیم به قرار دادن جنین آزمایشگاهی خویش در رحم زن دیگر یا نه پذیرفتن جنینی اهدایی گرفته اند و رویای بچه دار شدنشان را به واقعیت تبدیل کرده اند.

اهدای جنین و رحم جایگزین دو راهکار درمانی جدید برای ناباروری محسوب می شوند و یکی از مهم ترین دستاوردهای قرن اخیر به حساب می آیند همان طور که بیان شد با تاسیس این دو روش بحث های فراوانی در کشور ما به وجود آمد و موافقان و مخالفان گوناگونی در این خصوص اظهارنظر کردند در این بین چالش های اخلاقی و حقوقی گوناگونی به وجود آمد که قانونگذار را مجبور کرد در سال ۸۲ به تصویب قانونی هر چند مختصر در این خصوص بپردازد.

● اهدای جنین

قبل از پرداختن به بحث اهدای جنین باید۲ اصطلاح تلقیح مصنوعی و اهدای جنین توضیح داده شود تا ابهامی در این خصوص پدید نیاید. تلقیح مصنوعی یعنی این که زن را با وسایل مصنوعی و بدون آن که نزدیکی صورت گیرد، باردار کنند. اهدای جنین یعنی واگذاری داوطلبانه و رایگان یک یا چند جنین حاصل از باروری آزمایشگاهی سلول جنسی نر و ماده یک زوج سالم به یک زوج نازا. بر طبق قانون نحوه اهدا جنین کلیه مراکز تخصصی درمان ناباروری ذیصلاح مجاز خواهند بود با رعایت ضوابط شرعی و شرایط مندرج در این قانون نسبت به انتقال جنین های حاصله از تلقیح خارج از رحم زوج های قانونی و شرعی پس از موافقت کتبی زوجین صاحب جنین به رحم زنانی که پس از ازدواج و انجام اقدامات پزشکی ناباروری آن ها به اثبات رسیده اقدام نمایند. پس همان طور که مشخص است زوجینی که قصد اهداء جنین را دارند باید موافقت و رضایت کتبی خویش را اعلام نمایند. همچنین ماده ۲ آیین نامه اجرایی علاوه بر این مورد موارد دیگری را ذکر می کند که عبارتند از:

سلامت متعارف جسمی و روانی و ضریب هوشی مناسب، نداشتن اعتیاد به مواد اعتیادآور و روان گردان و مبتلا نبودن به بیماری های صعب العلاج نظیر ایدز، هپاتیت و… .

● شرایط دریافت جنین

پس از آن که زوج های قانونی و شرعی جنین خویش را به موسسات مجاز اهدا می کنند نوبت به زوجینی می رسد که به دلیل ناباروری خواستار دریافت این جنین ها هستند، اما قانونگذار برای دریافت جنین شرایطی را مقرر کرده است که به قرار ذیل هستند. نخست آن که این زوج باید تقاضای دریافت جنین را تنظیم کنند و آن را به دادگاه خانواده تقدیم کنند و دادگاه در صورت احراز شرایط ذیل مجوز دریافت جنین را صادر می کند:

الف) زوجین بنا به گواهی معتبر پزشکی، امکان بچه دار شدن نداشته باشند و زوجه استعداد دریافت جنین را داشته باشد.

ب) زوجین دارای صلاحیت اخلاقی باشند.

ج) هیچ یک از زوجین محجور نباشند. (یعنی مجنون یا سفیه یا صغیر نباشند)

د) هیچ یک از زوجین مبتلا به بیماری های صعب العلاج نباشند.

ه) هیچ یک از زوجین معتاد به مواد مخدر نباشند.

و) زوجین بایستی تابعیت جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند.

● وظایف و تکالیف دریافت کنندگان جنین

مطابق ماده ۳ این قانون وظایف و تکالیف زوجین اهدا گیرنده جنین و طفل متولد شده از لحاظ نگهداری و تربیت و نفقه و احترام نظیر وظایف و تکالیف اولاد و پدر و مادر است. همان گونه که ملاحظه می شود ماده مذکور فقط از وظایفی مثل تربیت و نگهداری سخن به میان آورده و هیچ بحثی راجع به نسب و ارث و محرومیت در نکاح بیان نکرده است.

بر طبق تبصره ماده ۶ آیین نامه اجرایی قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور، مصوب ۱۳۸۳ ، اطلاعات مربوط به جنین های اهدایی جزو اطلاعات به کلی سری طبقه بندی می شوند

اما می دانیم مباحثی همچون تربیت و نگهداری و نفقه دادن از وظایفی است که هر پدر و مادری به سمت آن رغبت دارند و با شوق و شعف به این امر اهتمام می ورزند و کمتر والدینی یافت می شود که در امر تربیت طفل خویش کوتاهی کند همچنین نباید این مطلب را از یاد برد که در این میان بحث از ازدواج هایی است که پس از سال ها امید و آرزو صاحب فرزند شده اند پس بعید به نظر می رسد که در امر تربیت و نگهداری و نفقه دادن کوتاهی نمایند، اما مطلبی که بحث برانگیز است و قانونگذار نیز در آن زمینه سکوت کرده است بحث نسب و ارث است که آیا واقعا این طفل متعلق به کیست و از چه کسی ارث می برد؟ آیا اگر دریافت کنندگان جنین پس از وضع حمل و بزرگ کردن طفل با ادعایی از سوی اهداءکنندگان جنین مواجه شدند تکلیف چیست و فرزند را باید متعلق به کدام یک دانست؟

● ارث، نسب…؟

همان طور که بیان شد قانونگذار در این خصوص سکوت کرده است، اما این بحث به عالم فقه هم کشیده شده است و در آنجا نیز نظریاتی بیان شده است.

۱) برخی از فقها به پیروی از نظریه سنتی، رابطه پدر و مادری را بین فرزند و اهداکنندگان جنین برقرار می کنند و معتقدند که نطفه از آن هر کس که باشد، او پدر و مادر طفل است. بر طبق این نظریه رابطه وراثت، حضانت، محرمیت در نکاح و… بین آن ها برقرار است.

۲) دومین نظر قائل به این است که ملاک نسب هم مالکیت بر جنین و هم زایمان است و بر این اساس وراثت و… بین صاحبان جنین و زن صاحب رحم از یکسو و طفل از سوی دیگر برقرار است.

به هر حال در این خصوص اختلاف نظرات گوناگونی به چشم می خورد که از بیان آنها خودداری می کنیم ولی در حالت عادی و بدون هیچ ادعای مخالفی باید گفت که زوجی که طفل را به دنیا می آورند و برای او شناسنامه دریافت می کنند بر اساس برخی ازاصول حقوقی مثل اماره فراش (طفل متولد در زمان زوجیت ملحق به شوهر است مشروط بر این که از تاریخ نزدیکی تا زمان تولد کمتر از ۶ ماه و بیشتر از ۱۰ ماه نگذشته باشد) و عرف پدر و مادر طفل تلقی می شوند و تمام وظایف و تکالیف میان آنها برقرار است.

● محرمانه بودن اهداء

بر طبق تبصره ماده ۶ آیین نامه اجرایی قانون نحوه اهداء جنین به زوجین نابارور مصوب ۱۳۸۳ اطلاعات مربوط به جنین های اهدایی، جزو اطلاعات به کلی سری طبقه بندی می شوند. بر این اساس مراکز مجاز تخصصی درمان ناباروری مکلفند در حفظ و نگهداری این اطلاعات دقت لازم را به عمل آورند و از افشای آنها خوداری کنند. در این خصوص قانون مجازات،انتشار و افشای اسناد محرمانه و سری دولتی، بیان می کند که مجازات افشای اطلاعات سری ۲ تا ۱۰ سال حبس است.

از سوی دیگر مطابق تبصره یک ماده ۲۱۲ قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور مدنی، انتقال و افشای اسناد و اطلاعات سری دولتی در دستگاه قضایی نیز منحصرا با اجازه رئیس قوه قضاییه امکان پذیر است. در این بین اکثر دانشمندان و صاحب نظران رشته های علوم پزشکی و علوم انسانی همواره بر لزوم حفظ محرمانگی مطلق اطلاعات از سوی دهندگان و پذیرندگان گامت و جنین تاکید دارند، اما نباید این نکته را فراموش کرد که هر انسانی حق خواهد داشت که از هویت واقعی خویش آگاه باشد و ممنوعیت این افراد از این حق شاید به نوعی به حقوق این گونه افراد لطمه وارد کند.

● رحم جایگزین

گروهی از بانوان به صورت اولیه یا ثانویه رحم ندارند، مثلا برخی بانوان به صورت مادرزادی رحم ندارند و گروهی نیز به دلیل وجود تومورهای مختلف یا سرطان، رحم خود را از دست داده اند. علاوه بر این افراد برخی از بانوان به علت بیماری جسمانی شدید از قبیل دیابت یا ام اس از بارداری منع می شوند. این افراد می توانند از طریق رحم جایگزین صاحب فرزند شوند. در این روش از خانم دیگری که از سلامتی حمل جنین برخوردار است و موقعیت سیکل حاملگی در او با زوجه ای که مشکل رحم دارد هماهنگ است، برای حمل جنین و گذراندن دوران بارداری استفاده می شود.

در این روش از همسران قانونی در فضای آزمایشگاهی جنین به وجود می آید سپس جنین تهیه شده را به رحم مادر جایگزین منتقل می کنند به این شرط که وقتی مدت بارداری تمام شد مادر جایگزین نوزاد را به صاحبان اصلی نطفه یعنی به والدین کودک برگرداند. برای انجام چنین اموری معمولا بین طرفین قراردادی منعقد می شود که غالبا تحت عنوان رحم اجاره ای شناخته می شود.

در این گونه قراردادها معمولا طرفین توافق می کنند که صاحب رحم دریافت وجهی از والدین طفل، جنین را در رحم خود بپروراند و پس از تولد طفل او را به والدینش باز گرداند، اما درخصوص درستی یا بطلان چنین قراردادی نیز در عالم حقوق اختلاف نظراتی به چشم می خورد که برخی آن را با توجه به حاکمیت اراده و توافق در مباحث مربوط به ارث و نسب نیز همچون اهدای جنین اختلافاتی به چشم می خورد که همگی به دلیل فقدان وجود یک قانون جامع و مانع در این خصوص است. شاید بتوان این گونه گفت که در این موارد رابطه عاطفی شدیدی بین صاحب رحم یا همان کسی که طفل را به دنیا آورده و جنین به وجود می آید و به این سادگی نمی توان رابطه این دو شخص را پس از تولد قطع کرد و دوباره ممکن است مباحثی همچون تعیین مادر به وجود آید که آیا صاحب نطفه و جنین مادر است یا آن کسی که طفل را به دنیا آورده؟

علی طالبی
روزنامه جام جم ( www.jamejamonline.ir )